Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin
fay- dalılıq həddi, istehsal xərcləri, tələb və təklif
Yüklə 2,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
fay-
dalılıq həddi, istehsal xərcləri, tələb və təklif nəzəriy- yələri sintetik surətdə birləşdirilmişdir. A.Marşall qiymətə bazar iqtisadiyyatının vacib ünsürü kimi baxsa da, lakin onu nəzərə almır, yaxud həlledici hesab etmirdi. O yazırdı ki, qiymətin yaranma prosesi özündə tələb və təklif qiy- mətini birləşdirir. A.Marşall bazar qiymətinə, alqı-satqıda tələblə-təklifin kəsişməsindən alınan bir nəticə kimi bax- mışdı. Deməli, tələb qiyməti marjinalist üsulla, yəni fay- dalılıqla, təklif isə qiymətin klassik üsulu, yəni istehsal xərcləri ilə müəyyən olunmalıdır. 70 Bazar qiymətinin dəyişməsini «son faydalılıq» və «istehsal xərcləri» kimi 2 amillə əlaqələndirən A.Marşall yazırdı ki, belə şəraitdə alıcının verdiyi qiymət, əmtəənin faydalılığı səviyyəsindən asılı olaraq, məhsulun maksi- mum dəyərini (qiymətini) müəyyən edir. Eyni zamanda hər hansı bir istehlakçının məhsula verdiyi qiymət, həmin əmtəənin (xidmətin) faydalılıq səviyyəsi ilə bağlıdırsa, is- tehsalçının isə satdığı məhsula qoyduğu qiymət, onun ha- zırlanmasına sərf olunmuş istehsal xərcləri ilə əlaqədardır. Məhz belə bir razılaşdırıcı mövqedən çıxış edən müəllif, göstərmişdi ki, alıcının ödəməyə hazır olduğu qiymət əmtəənin faydalılığı, satıcının təyin etdiyi qiymət isə istehsal xərclərindən az olmamaqla müəyyən edilir. Bu halda satıcılarla alıcılar arasında razılaşma əldə edilir və nəticədə qiymət tarazlı səviyyədə müəyyənləşir. İqtisad elminə «tələbin elastikliyi» anlayışını gətirən müəllif, bazarda formalaşan qiymətlərin səviyyəsindən asılı olaraq, tələblə-təklifin artması, yaxud aşağı düşməsi prosesinin qanunauyğunluqlarını izah etmişdir. Tələbin elastikliyi, onun qiymət dəyişikliklərindən bilavasitə, ya- xud dolayı yollarla asılılığını elmi-nəzəri cəhətdən sübutu kimi səciyyələndirilmişdir. Qiymətin enib-qalxması ilə tələbin elastikliyinin də- yişkənliyi (vahidə bərabərliyi, yaxud vahiddən böyük-ki- çik olması) bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlı ola bilər. A.Marşall, bununla əlaqədar tələb-təklif qanunu- nun fəaliyyətində vaxt amilinə diqqət yetirərək, baş verən iqtisadi proseslərdə səbəb-nəticə əlaqələrinin təsir gücünü və dairəsini düzgün qiymətləndirmək üçün ani, qısamüd- dətli, uzunmüddətli bazar tarazlığını fərqləndirməyi irəli sürmüşdü. Çünki, ani tarazlıq şəraitində təklif sabit qaldı- 71 ğından, təbii olaraq qiymətlər yüksələcəkdir. Qısamüddətli tarazlıq, mövcud istehsal gücləri (imkanları) daxilində təklifi çoxaltmaqla, artan tələbi ödəməyə şərait yaradacaq- dır. Uzunmüddətli tarazlıq mühitində isə mövcud iqtisadi resurslar çərçivəsində istehsal gücləri dəyişə bildiyindən, təklif bazarda formalaşan tələbə uyğunlaşır. Tarazlı qiymət anlayışından istifadə etmiş A.Marşall göstərmişdi ki, tələb qiyməti təklif qiymətinə bərabər ol- duqda, bazarda sabitlik hökm sürür. O, tələbin qiymətlə tərs, təklifin isə düz nisbətdə olduğunu qeyd etmişdi. A.Marşall eyni zamanda sərbəstlik və rəqabətin iqti- sadiyyat üçün hərəkətverici roluna diqqət yetirmiş, pul amili və onun bu proseslərə təsiri problemlərinə toxun- muşdur. İnsan amili, əmək haqqı, kapital və digər aktual mə- sələlər də onun tədqiq etdiyi problemlərdən olmuşdu. Təsadüfi deyildir ki, o insan kapitalı haqqında yaza- raq, insanın bacarıq və qabiliyyətini istehsal vasitələrinin zəruri tərkib hissəsi kimi yüksək qiymətləndirmişdir. «Bilik istehsalı hərəkətə gətirən ən güclü amildir» - fikri, onun işçinin peşəkarlığına, sahibkarın idarəçilik məharə- tinə, işgüzar münasibətlər qurmaq bacarığına olduqca yük- sək qiymət verdiyini təsdiq edir. A.Marşall istehsalın 3 amili (torpaq, əmək, kapital) haqqında fransız iqtisadçısı J.B.Seyin mövqeyini qəbul etməklə yanaşı, bu amillər sırasına istehsalın təşkili və idarə olunmasının mühüm şərti hesab etdiyi sahibkarlıq qabiliyyətini, bacarığını da dördüncü amil kimi irəli sür- müşdür. Onun aşağıdakı fikirləri müasir dövrdə də aktual səslənir: “istehsalda insan qabiliyyəti, kapitalın başqa növləri qədər zəruridir və “əməyə tam bağlanmaq üçün 3 |