Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“klassikanın, folklorun və novatorluğun vəhdəti”
[164, s.130] kontekstində araşdırması ümumən özünü doğrultmuşdur. 100 Naxçıvanda yaşayıb-fəaliyyət göstərən tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar bir sıra kitab və məqalələrində çağdaş filoloji fikirin yeni əsərlərinə də münasibət bildirmiş, diqqətəlayiq elmi qənaətlər irəli sürmüşlər. Lətif Hüseynzadənin 1954-cü ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində dərc etdirdiyi “Xaqani Şirvani” məqaləsi Məmmədağa Sultanovun eyniadlı kitabının nəşri ilə əlaqədar yazılmışdır [125]. L.Hüseynzadə Xaqani Şirvani irsinin sistemli şəkildə tədqiqində həmin elmi nəşrin əhəmiyyətini vurğulamış, xüsusən şairin bioqrafiyası ilə bağlı bir sıra məsələlərin dəqiqləşdirildiyini, həmçinin bəzi əsərlərinin (“Töhfətül- İraqeyn” və s.) əhatəli təhlilini müsbət xüsusiyyət kimi qiymətləndirmişdir. Məqalədə tənqidi qeydlər də var. L.Hüseynzadənin bir iradı bu idi : “Müəllif iddia edir ki, guya Xaqani saraya gələn gündən şah və saraylara qarşı nifrət edən üsyankar şeirlər yazmışdır”. Halbuki böyük şair sarayın iç üzünü, rəzalətlərini görəndən sonra onun qəlbində dövrün hakim dairələrinə tənqidi münasibət baş qaldırmışdı. Tənqidçi bil- dirirdi ki, “Xaqani özünün üsyankar ruhunu ifadə edən ən qiymətli əsərlərini ... ancaq saraydan uzaqlaşdıqdan və xalqa qovuşduqdan sonra yazmışdır”. L.Hüseynzadənin “Seçilmiş şeirlər” resenziyası isə (1955) M.Ə.Sabirin uşaqlar və gənclər üçün şeirlərindən ibarət eyniadlı kitabın nəşri ilə əlaqədardır [ 126]. Resenziya müəllifi ustad Sabirin belə əsərlərinin tərbiyəvi əhəmiyyətini qiymətləndirərkən kitabın müqəddiməsinin müəllifi M.Tahirlinin də mülahizələrinə əsaslanmışdır. L.Hüseynzadə onu da nəzərə çatdırırdı ki, “əsərin (kitabın- A.A.) lüğət hissəsində bəzi sözlərin mənası düzgün verilməmişdir. Sözlərlə yanaşı, bir çox ibarələr də izah edilməli idi”. Ədəbiyyatşünas İzzət Maqsudovun da bəzi ədəbi-tənqidi məqalələrində filoloji fikrin yeniliklərinə nəzər salınmışdır. O, “Faydalı tədqiqat əsəri” resenziyasında ustad ədəbiyyatşünas Məmməd Cəfər Cəfərovun “Hüseyn Cavid” monoqrafiyasının (1960) əsas məziyyətlərini şərh etmişdir [160]. M.C.Cəfərovun bu kitabı Azərbaycan ədə- biyyatşünaslığında Hüseyn Cavid haqqında yazılmış ilk əhatəli araşdırma idi. Romantik sənətkarın ömür və sənət yolunun, yaradıcılığının ideya-bədii xüsusiyyətlərinin, poeziyasının və dramaturgiyasının özünəməxsus keyfiyyətlərinin kitabda fundamental şəkildə tədqiqi məqalədə xüsusi vurğulanmış, bu 101 monoqrafiyanın romantik ədəbiyyatımızın öyrənilməsi sahəsində uğurlu təməl olması əsaslandırılmışdır. Naxçıvan ədəbi mühitinin nümayəndələrindən yazıçı Möhsün Möhsünovun “Xəmsə”nin kiçik nəşri” (“Sovet Naxçıvanı” q., 10 sentyabr 1981), tədqiqatçı jurnalist Əli Şamilovun “Gözəl töhfə” (“Sovet Naxçıvanı”, 13 yanvar 1980) məqalələri və bəzi digər nümunələr də analoji mahiyyət daşıyır. İlk resenziyada dahi Nizaminin “Xəmsə”sindən seçilmiş parçaların kitab şəklində nəşrindən danışılmış, ikinci resenziya isə 1920-1930-cu illər ədəbi tənqidinin fəal nümayəndələrindən sayılan Əli Nazimin “Seçilmiş əsərləri”nin ədəbiyyatşünas Rasim Tağıyevin tərtibində nəşrinə (Bakı: Yazıçı, 1979) həsr olunmuşdur. Ə.Şamilov kitabın ədəbi fikir tariximizin öyrənilməsində, müasir elmi ictimaiyyətə çatdırılmasında əhəmiyyətini bildirməklə bərabər, Ə.Nazimin bir sıra məqalələrinin diqqətdən kənarda qaldığını, gələcəkdə onların da nəşrinin vacibliyini nəzərə çatdırmışdır [225]. Filologiya üzrə elmlər doktoru Fərman Xəlilovun “Mirzə Əli Möcüzün yeni Təbriz nəşrləri” məqaləsi isə [129] istedadlı satirikin yeni aşkarlanmış əsərlərinin Təbrizdə kitab halında nəşri ilə əlaqədar yazılıb. Məqalədə kitabın əhəmiyyəti ilə yanaşı, nəşr zamanı bəzi sözlərin düzgün verilməməsi də diqqətə çatdırılmışdır. Naxçıvan elmi-ədəbi mühitinin nümayəndələrindən Arif Əliyevin, Cabbar Cəlilovun, Əbülfəz Quliyevin, Hüseyn Həşimlinin, Əbülfəz Əzimlinin, Hikmət Mehdiyevin və başqalarının da müxtəlif vaxtlarda yazdıqları ayrı-ayrı məqalələrdə müasir ədəbiyyatşünaslığın yeni uğurları diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Cabbar Cəlilovun “Maraqlı elmi məcmuə” resenziyası “Azərbaycan mətnşünaslığı məsələləri” adlı topluya həsr olunmuşdur. Müəllif respublikamızda bilavasitə və bütövlükdə mətnşünaslıq məsələlərinə dair bu ilk topludakı ayrı-ayrı məqalələrin müfəssəl xarakteristikasını vermişdir [45]. Dosent Arif Əliyev isə Qulam Məmmədlinin “Molla Nəsrəddin” salnaməsinə resenziya həsr etmişdir [64]. O, Q.Məmmədlinin arxivlərdə, kitabxanalarda uzun müddətli zəhmətinin bəhrəsi kimi ortaya çıxan bu nəşri yüksək qiymətləndirmiş, maraq doğuran ayrı-ayrı faktlar üzərində dayanmışdır. Hazırda AMEA-nın müxbir üzvü olan Əbülfəz Quliyevin “Dəyərli tədqiqatın bəhrəsi” resenziyası filoloq alim Yusif 102 Seyidovun “Yazıçı və dil” monoqrafiyasında XIX əsr-XX əsrin əvvəlləri ədəbiyyatımızın M.F.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, A.Şaiq və digər nümayəndələrinin əsərlərində analoji problemə münasibət məsələlərinin tədqiqinə həsr edilmişdir [154]. Folklorşünas Yusif Səfərov da cari elmi-ədəbi yeniliklərə münasibət bildirmişdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas, Cənublu soydaşımız Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” əsərinin doğma dildə nəşri ilə əlaqədar yazdığı “Qədim diyarın elm və sənət adamları” adlı resenziyada (“Sovet Naxçıvanı q., 1987, 13 dekabr) həmin kitabda naxçıvanlı məşhur ədiblər və alimlər barədə verilən məlumatlara diqqət yönəldən Y.Səfərov Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəşr etdiyi “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər” toplusunun VI cildinə (1981) “Maraqlı elmi-tədqiqat məcmuəsi” məqaləsində [219] münasibət bildirmiş, İ.Abbasov, B. Abdullayev, Q.Babazadə, N.Seyidov və digər folklorşünasların burada yer alan yeni araşdırmalarının əsas problematikasını nəzərə çatdırmışdır. Tənqidçi Əbülfəz Əzimlinin “Sənətkar haqqında yeni monoqrafiya” resenziyasında (“Azərbaycan” j., 1984, № 1) professor Abbas Hacıyevin “Mirzə İbrahimov” kitabı əhəmiyyətli tədqiqat kimi xarakterizə olunmuşdur. Ə.Əzimlinin “Azərbaycan tənqidinin geniş elmi tədqiqi” məqaləsi isə (“Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi” j.,1986, № 1) akademik Kamal Talıbzadənin “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” kitabının mühüm elmi məziyyətlərinə işıq salır. Resenziyada tənqid tariximizin qaynaqlarının, təşəkkülü və inkişaf tendensiyalarının, xüsusən ötən əsrin əvvəllərindəki mürəkkəb mənzərəsinin çoxsaylı materiallar əsasında hərtərəfli tədqiqi K.Talıbzadənin ciddi elmi xidməti kimi mənalandırılmışdır. H. Həşimlinin “Qüdrətli yazıçı” məqaləsində isə (“Sovet Naxçıvanı” q., 1987, 12 sentyabr) professor Kamran Məmmədovun “Yusif Vəzir Çəmənzəminli” monoqrafiyası yazıçının 100 illik yubileyinə layiqli elmi töhfə kimi qiymətləndirilmişdir. Dosent Fərqanə Kazımova isə 1990-cı illərdə AMEA-nın müxbir üzvü, professor Abbas Zamanovun həyat və yaradıcılğının biblioqrafik tədqiqi ilə məşğul olmuş, bu mövzuda dissertasiya müdafiə etmiş (1999), kitab və məqalələr yazmışdır 103 ki, bunlar ötən əsrin sonlarında ədəbi tənqidin çağdaş elmi-ədəbi prosesə münasibət faktı kimi də səciyyələnə bilir. Tədqiqatçının “Abbas Zamanov (biblioqrafiya)” kitabındakı (Bakı: Yazıçı, 1997, 70 s.) biblioqrafik materiallarla yanaşı, görkəmli alimin əsas elmi xidmətlərinin, xüsusən ustad satirik M.Ə.Sabir irsinin öyrənilməsi sahəsində sanballı tədqiqatlarının ümumiləşmiş şəkildə təhlili də diqqəti çəkir. Naxçıvandakı tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar muxtar respublikada yaşayıb fəaliyyət göstərən filoloqların yeni əsərləri barədə də müntəzəm fikir bildirmiş, bır sıra resenziyalar dərc etdirmişlər. Dos.A.Əliyev “Tarixi romanın inkişaf yolları” məqaləsində professor Yavuz Axundlunun “Azərbaycan sovet tarixi romanı” monoqrafiyasının (1979) əsas məziyyətlərinə nəzər salmışdır [63]. Kitabın ilk fəslində tarixi romanla bağlı nəzərə məsələlərin əhatəli tədqiqini, “tarixi romanın tipologiyası barədə tutarlı mülahizələr” söylənildiyini qeyd edən məqalə müəllifi sonrakı fəsillərdə Azərbaycan tarixi romanının qaynaqları, təşəkkülü, 1930-1970-ci illərdəki inkişaf yolu, ədəbi fikirin bu janrda yazılmış nümunələrə münasibəti, inkişafın yeni mərhələsinin əsas yaradıcılıq axtarışları və s. barədə aparılan təhlilləri təqdir etmişdir. Hüseyn Həşimovun 1990-cı ildə yazdığı “Müasirlik və tarixilik” məqaləsi [118] ədəbi tənqidin muxtar respublikada yaranan ədəbiyyatşünaslığın yeniliklərinə münasibəti baxımından maraq doğurur. Resenziyada professor Yavuz Axundlunun 1975-1987-ci illərdə yazılmış tarixi romanları tədqiq edən “Tarix və roman” monoqrafiyasının hər bir fəslinin əsas mündəricəsinə nəzər salınmış, əsər yüksək qiymətləndirilmiş, həmçinin iradlar da diqqətə çatdırılmışdır (bəzi tarixi romanlara lazımi diqqət yetirilməməsi, digər xalqların tarixi nəsri ilə müqayisələrə yer verilməməsi). Naxçıvanlı ədəbiyyatşünaslar Məhərrəm Cəfərovla Hüseyn Həşimovun “Tarix və roman” resenziyası da (“Sovet Naxçıvanı” q., 1989, 8 fevral) Y.Axundlunun həmin kitabına həsr olunmuşdur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rafiq Babayevin “Yaddaşın bərpası” məqaləsində isə Y.Axundlunun 1987-1997-ci illərin tarixi romanlarını araşdıran “Tarixi roman yeni mərhələdə” monoqrafiyası təhlilə cəlb edilmişdir [33]. 104 Azərbaycan tarixi romanının ən mötəbər tədqiqatçısı olan professor Yavuz Axundlu həm də böyük ədibimiz M.S.Ordubadi irsinin araşdırılmasına mühüm töhfələr vermişdir. Onun 1997-ci ildə çap olunmuş “Məmməd Səid Ordubadi” monoqrafiyası alimin çoxillik elmi axtarışlarının səmərəli bəhrəsi kimi ortaya çıxmışdır. Tənqidçi Əbülfəz Əzimli həmin kitaba həsr etdiyi “M.S.Ordubadi dühasının üfüqləri” məqaləsində [73] böyük ədibin həyat və sənət yolunun mərhələlər üzrə, həm də əhatəli şəkildə və yeni təfəkkür işığında, çoxsaylı arxiv və dövri mətbuat materiallarına istinadən öyrənilməsini mühüm məziyyət saymış, ədibin bir sıra əsərlərinin (“İki çocuğun Avropaya səyahəti” və s.) məhz ilk dəfə Y.Axundlu tərəfindən sistemli tədqiqinin əhəmiyyətini vurğulamışdır. Naxçıvanda yaşayıb Azərbaycan ədəbiyyatşünasliğını çoxsaylı və qiymətli araşdırmaları ilə zənginləşdirən ustad alim İsa Həbibbəylinin kitabları, ümumən elmi- ədəbi fəaliyyəti haqqında müxtəlif vaxtlarda yüzlərlə məqalə yazılmışdır ki, onların bir qismi muxtar respublikada fəaliyyət göstərən filoloq və tənqidçilər tərəfindən qələmə alınmışdır. Tədqiqat mövzumuza uyğun olaraq burada 1980-1990-cı illərə aid materialların bəzilərinə nəzər salmaq istəyirik. Professor Akif İmanlı İsa Həbibbəylinin (Həbibovun) “Romantik lirikanın imkanları” monoqrafiyasına (1984) eyniadlı resenziya [140] həsr etmişdir. O, alimin XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik lirikasının mövzu dairəsi, janrlar sistemi, fərdi poetik üslubları barədə sistemli, əhatəli tədqiqatının əsas məziyyətləri üzərində dayanmış, fikrini kitabdakı fəsillər, müddəalar və qənaətlər timsalında ümumiləşdirmişdir. Professor Vəliyəddin Əliyevin 1986-cı ildə yazdığı “İkisi də qiymətlidir” məqaləsi [70] İsa Həbibbəylinin “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” və “Ədəbi yüksəliş” kitabları barədədir. Adı çəkilən birinci kitabın ədəbiyyat nəzəriyyəsi elminin ən son nailiyyətləri səviyyəsində yazıldığını, həm tədqiqat, həm də tədris baxımından gərəkli olduğunu vurğulayan resenziya müəllifi ikinci kitabı Naxçıvan ədəbi mühitinin dünəni və bu günü haqqında mühüm araşdırma kimi qiymətləndirmiş, Mirzə Cəlil, E.Sultanov, M.T.Sidqi və digərləri barədə bir çox yeni fakt və materialların ilk dəfə elmi dövriyəyə gətirildiyini, həmçinin müasir ədəbi prosesin də dəyərləndirildiyini nəzərə çatdırmışdır. 105 Əbülfəz Quliyevlə Hüseyn Həşimlinin 1990-cı ildə yazdıqları “Tədqiqat davam edir” resenziyası [30] İ.Həbibbəylinin həmin ildə nəşr olunmuş “Cəlil Məmmədquluzadə və ədəbi mühiti” kitabı barədədir. İ.Həbibbəylinin Mirzə Cəlilin ömür yolu, ailə, təhsil və ədəbi mühiti, müasirləri ilə əlaqələri, nəsil şəcərəsi barədə üzə çıxardığı yeni arxiv və dövri mətbuat materiallarının geniş yer aldığı bu dəyərli kitabın əsas məziyyətləri, elmi yenilikləri resenziyada müfəssəl şəkildə ümumiləşdirilmiş və yüksək qiymətləndirilmişdir. Filoloq alim Əbülfəz Quliyev Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Ölümsüz şair Şəhriyar” məqaləsində (Bilge” dergisi, Ankara, cilt 7, 2000) isə tanınmış ədəbiyyatşünas İ.Həbibbəylinin “Ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyar” kitabından söz açmış, onu elmimizin mühüm uğuru kimi dəyərləndirmişdir . Şair-pedaqoq, professor Elbəyi Maqsudovun resenziyasında isə [157] İ.Həbibbəylinin çapa hazırladığı “M.T.Sidqi. Məktəb hekayətləri” kitabının elmi, ədəbi, didaktik mahiyyəti təhlil olunmuş, yazıçının kiçik həcmli hekayələrinin ön sözlə birgə nəşri klassik irsə ehtiramın ifadəsi kimi nəzərdən keçirilmişdir. Təhlillər sonunda E.Maqsudov haqlı olaraq belə nəticəyə gəlmişdir ki, bu kitab təkcə məktəbd- arlıqla məşğul olanlar üçün deyil, ürəyində milli hiss, ruhunda vətənpərvərlik qeyrəti olan oxucular üçün də qiymətli ərməğandır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Abbas Bəbir oğlu Hacıyevlə Zəhra Hacıyeva da “Məktəb hekayətləri” haqqında resenziya [81] yazmış, kitabdakı materialların böyük maarifçi ədib M.T.Sidqinin həyat və yaradıcılığı barədə bilikləri dərinləşdirməsini təhlillər yolu ilə əsaslandırmışlar. Dosent Xanəli Kərimli isə İsa Həbibbəylinin “Xalq şairi Məmməd Araz” albom-monoqrafiyasına ayrıca resenziya [146] həsr etmiş, bu kitabı müasir poeziya- mızın ustadlarından sayılan görkəmli sənətkarın ömür və sənət yolu, müasirləri və s. barədə dolğun məlumat verən qiymətli nəşr kimi səciyyələndirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında albom-monoqrafiya janrının təşəkkülü və inkişafında İ.Həbibbəylinin xüsusi xidmətləri olduğunu vurğulayan tənqidçi yazır: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|