Vii bob. Tashqi siyosatning konstitutsiyaviy asoslari l-§. Tashqi s iy o s a t yuritish davlatn in g muhim va zifa si

M avzuni mustahkamlash uchun savollar:
/. 
Tashqi s iy o sa t yu ritish nima uchun zarur?
2. 0 ‘zb ek isto n xalqaro huquqning to'la huquqli subyekti
hisoblanishiga n im alar ta ’sir qildi?
3. Tashqi siy o sa tn in g a so siy prin siplari tizim i qan day?
4. D a vla tla rn in g suveren tengligi qan day e ’tirof etiladi?
5. Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik prinsipi nima?
6. C h egaralarn in g d a x lsizlig i qan day e ’tirof etiladi?
7. N izolarn i tinch y o ’l bilan hal qilishning aham iyati qanday?
8. Boshqa d a vla tla rn in g ichki ishlariga aralashm aslik prin ­
sipi nima?
9. Ittifoqlar tuzish va turli uyushm alarga a ’zo b o lish n in g
m aqsadi nim a?
10. 0 ‘zb ek isto n qan day tash kilotlar tarkibida ishtirok etadi?
1 Bu haqda batafsil qarang: Mustaqil O'zbekiston tarixi. Uchinchi kitob. 
Т.: Sharq, 
2000. - 528— 535-betlar.
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

UCHINCHI BO LIM
INSON VA FUQAROLARNING ASOSIY
HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI
VIII bob. 
Shaxs va fuqarolikka taalluqli um um iy qoi-
dalar. Fuqarolik
l-§ . S h a x sn in g huquqiy maqomi
Konstitutsiyaviy huquqda sh a x s n in g huquqiy m aqom i masala- 
si m arkaziy masalalardandir. O 'zbekiston K onstitutsiyasida shaxs­
n in g huquqiy m aqom iga taalluqli yetarli darajada n o rm alar mavjud.
S haxs huquqiy m aqo m in in g qanday bo'lishiga, e n g avvalo, 
K onstitutsiyaning 13-moddasidagi qoidalar t a ’sir etadi. Bu shaxs­
n in g huquqiy holatini belgilashda bosh prinsipdir. U nga asosan, 
inson, u n in g erkinligi, s h a ’ni, qadr-qim mati va boshqa daxlsiz 
huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Inson va s h a x s tushunchalari 
asosan bir m a ’noni berishini nazarda tu tsa k , bu qoida insonga 
ham taalluqlidir.
S h a x sn in g huquqiy maqomi deganda, s h a x s n in g huquqlari, 
erkinliklari, burchlari yig'indisi tushuniladi. H a r bir jamiyatda 
shaxs bilan davlat o'rtasida o'rnatilgan m u n o sab at shaxsning 
huquq у maqomiga t a ’sir qilsa, boshqa to m o n d an s h a x s n in g huqu­
qiy maqomi davlat m unosabatiga t a ’sir qiladi.
S h ax sn in g huquqiy holati masalasida u n in g konsti tutsiyavi y 
huquq va erkinliklari ham da burchlari darajasi, miqdori muhim 
rol o'ynaydi. Shuningdek, s h a x s n in g huquqiy holatini aniqlashda 
fuqarolik masalasi alohida aham iyatga ega.
Bu m asalalar O'zbekiston Konstitutsiyasida yetarlicha ta rtib ­
g a solingan.
S h a x s n in g huquqiy holati K o nstitutsiyaning V bobi (Umumiy 
qoidalar) 18-moddasida quyidagicha belgilangan: “O'zbekiston 
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega 
bo'lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan q a t’i nazar qonun oldida tengdir- 
lar” Bu s h a x s n in g (birinchi navbatda, shaxs fuqarodir) mavqeyini, 
tengligini t a ’minlovchi asosiy huquqiy normadir. Bu yerda s h a x s ­
ning tengligiga qonun oldidagi tenglik sifatida qaralmoqda. H ar 
bir kishining qonun oldidagi tengligi adolat prinsipining o'zagidir.
S h a x s n in g qonun oldida tengligiga hech qanday holat (bu ho- 
latlar Konstitutsiyada sanab o'tilgan) ta ’sir qila olmaydi. Qonun 
oldida tenglik s h a x s n in g huquq, erkinliklardan foydalanishda ham 
teng ekanligini, sh uningdek burchlarni bajarishda ham tenglik 
bo'lishini nazarda tutadi. Demak, bu norma s h ax sn ing huquqiy 
holatini belgilashda asosiy o‘lchovdir.
Shu bilan birga, jamiyat va davlatning insonparvarlik mohi- 
yatidan kelib chiqib, K onstitutsiyaning o'zida, adolat prinsiplari- 
ga mos ravishda, ayrim shaxslarga imtiyozlar belgilanishi ham 
ko'rsatib qo'yilgan. Bunda imtiyozlar faqat qonun asosida bo‘lishi 
alohida qayd qilinadi (18-moddaning ikkinchi xatboshisi).
Imtiyozlar qonun asosida bo‘lishining, ijtimoiy adolat prinsip- 
lariga mos tushishi, m am lakatda yashovchi yordamga muhtoj, 
jismoniy jihatdan zaif toifali kishilargagina imtiyoz berilishini na­
zarda tutadi.
Konstitutsiyaga asosan, qonuniy asosda 0 ‘zbekistonda ayol- 
lar, bolalar, nogironlar, yolg'iz qariyalar imtiyozga ega bo'lib, bu 
imtiyoz aso san iqtisodiy jihatdan qo'llaniladi.
Shaxsning huquqiy holatini huquqlar, erkinliklar hamda burchlar 
yig'indisi deb ay tg an edik. Bu masala ya’ni huquq va burchlar- 
ning o'zaro bog'liqliligini Konstitutsiyaning 19-moddasi qoidalarida 
ham ko'rish mumkin. Unda qayd qilinishicha, fuqarolar va davlat 
bir-biriga nisbatan bo'lgan huquqlari va burchlari bilan o'zaro 
bog*liqdirlar. Ya’ni, fuqaro huquqqa ega bo'lsa, uni t a ’minlash 
burchi davlatda bo'ladi. Fuqarolarni, konstitutsiyaviy burchlarga 
ega bo'Iishi, davlatni fuqarolardan shu burchlarga amal qilishini 
talab qilish huquqini keltirib chiqaradi.
Konstitutsiyaning shu moddasi qoidalari yana fuqarolarning 
Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo'yilgan huquqlari daxl­
siz ekanligini, ulardan sud qarorisiz m ahrum etishga yoki ularni 
cheklab qo'yishga hech kim haqli emasligini belgilaydi.
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fuqarolarn in g konstitutsiyaviy va boshqa qonuniy huquqlari 
daxlsizligi konstitutsiyaviy aso sda belgilangan. D em ak, ulardan 
m a h r u m qilishga, ch ek lash g a hech k im n in g haqqi yo‘q. Konsti­
tu tsiy a fuqarolarning huquqini faqatgina sud tartibida cheklashga 
ru x s a t beradi. Cheklash qonuniy, asosli bo'lishi kerak, bu sud qa- 
rorida asoslantirilishi zarur.
K onstitutsiyaning 20-m oddasida: “F uqarolar o'z huquq va 
erkinliklarini am alg a oshirishda boshqa sh a x s la rn in g , davlat va 
ja m iy atn in g qonuniy m anfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur 
yetkazm asliklari s h a r t ”, - deb m u s ta h k a m la n g a n .
B oshqalarning m an fa atig a (fuqaro, jam iyat, davlat manfaati) 
zarar yetkazilsa, z a ra r y e tk a z g a n fuqaroning huquqi cheklanadi, 
sud qaroriga aso san s h u n d ay hollarda ham d a xavfsizlik nuqtayi 
nazaridan fuqarolar h u q u q larin in g cheklanishi m um kinligi xalqaro 
huquqiy hujjatlarda ham qayd qilingan bo'lib, Konstitutsiyaning 
m a zk u r norm asi xalqaro n o rm alarg a ham to'la mos keladi.