O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Xristian faylasufi, ilohiyotchisi, lotin patristikasining taniqli namoyandasi
Avgustin (Blajenniy) Avreliy 354-yilning 13-noyabrida Shim oliy Afrikaning Ta-
gast shahrida tavallud topgan. Qadimgi zamon Yunon, Rim faylasuflari Plotin,
Parfiriy, Sitseron asarlari, stoiklar qarashlarini har tomonlama o'rgangan. Uning
fikrlash markazida, nafaqat inson shaxsini, balki umuminsoniy tarixiy jarayon
dinam ikasini o ‘rganish yotar edi. Avgustin Blajenniy 430-yilning 28-avgustida
vafot etdi. U ning diniy, falsafiy qarashlari «Tavba», «Ilohiy shahar haqida»
asarlarida bayon etilgan.
2 Августин. Исповедь. Киев, 1980, 210-bet.
60

---

asr falsafasida insonning, yuqorida ta’kidlab o ‘tilgan, ikki xil 
holatga tushib qolganligi o‘sha zamon xristian antropologiyasi- 
ning eng muhim xususiyatlaridan biridir.
0 ‘rta asr falsafly fikr-mulohazalarida insonning oliy voqelikka 
munosabati ham o‘zgacha bo‘ldi. Qadimgi zamon falsafasi 
ta’kidlaganidek, har bir kishining shaxsi, Xudosi o‘ziga nisba- 
tan bo‘ladigan barcha munosabatlarni ham belgilab berar edi. 
Xuddi shu joydan — insonning ichki olamida bo‘ladigan 
o'zgarishlarni bilishga qadam qo‘yilardi. Endilikda inson ichki 
olamini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish, hatto stoiklar zamonasiga 
qaraganda ham ortib ketgan edi.
Ma’lumki, insonning ichki olami, ayniqsa, uning qalbini 
qadimgi Yunon faylasuflari, ba’zan kosmik hayotga, ya’ni 
«mikrokosm»ga, ba’zan esa bir butun ijtimoiy turmushga teng- 
lashtirgan edilar. Qadimgi zamonda insonni aqlli ijtimoiy hay­
von, deb atash urf bo‘ldi. 0 ‘sha paytlardan e’tiboran insonning 
ma’naviy qiyofasi bilan u yashayotgan ijtimoiy muhit orasidagi 
antik analogiya vujudga kelgan edi.
Qadimgi zamon Yevropa faylasuflarining inson ma’naviy qi­
yofasi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarini Avgustin yanada rivojlantirdi. 
Avgustinning 
tu sh u n tirish ich a, 
kosmos 
ustida 
faoliyat 
ko‘rsatmoqchi bo‘lgan bunyodkor inson qalbi o‘ta murakkab 
bo‘lib, uning sir-u asrori, hatto o‘ziga ham ma’lum emas. Bun­
day qalbga faqat Xudoning o‘zi yo‘l topadi. 0 ‘z navbatida, 
insonning o‘sha murakkab qalbiga yo‘l topish insoniyatni saqlab 
qolish uchun zarur. Xuddi shunday yo‘l bilan insonda mavjud 
bo‘lgan gunohkor, noxush o‘ylami yuvib tashlash uchun im- 
koniyat yaratiladi.
Inson ichki olamini o‘rganishga bo'lgan e’tiboming ortib 
borishi, undagi «Men» tuyg'usining kuchayib ketishiga katta turtki 
bo‘ladi. Bunday tuyg‘u haqidagi mulohazalarni qadimgi zamon 
xristian falsafasi hali eshitmagan va bilmagan edi. Xuddi shu 
asnoda o‘rta asr xristian falsafasida «Men» tushunchasining shakl- 
lanish jarayoni boshlandi. Boshqacha aytganimizda, o‘rta asrlarda 
inson ichki olamini o'rganishga qadam qo‘yildi.
0 ‘rta asr xristian falsafasining eng muhim xususiyatlaridan 
biri inson tarixiy taraqqiyot natijasidir, degan qoidaning yara- 
tilishi edi. Chunonchi, o‘rta asrning boshlanishi bilan tarix muam- 
molariga qiziqish avj olib ketdi. Boshqacha aytganimizda, qadimgi
61

---

zamon ijtimoiy ongidan o‘rta asr ijtimoiy ongi o‘zining tarixiy 
taraqqiyot muammolariga intilishning ortib borganligi bilan tub- 
dan farq qiladi. Qadimgi zamonda, masalan, qadimgi Yuno- 
nistonda Gerodot, Fukodid kabi mashhur tarixchilar tarixiy 
taraqqiyot jarayonini o‘rganishga e’tiborni qaratishgan bo‘lsa-da, 
lekin tarix hali ontologik reallik deb qaralmas edi. Chunki qadimgi 
Afinada, Rimda borliq deganda koinot, tabiat tushunilar edi. 
Tarix, tarixiy taraqqiyot jarayoni esa borliq deb hisoblanmas 
edi. 0 ‘rta asr xristian falsafasida qadimgi zamonning «Muqaddas 
koinoti» o‘rniga «Muqaddas tarix» vujudga keldi.
0 ‘rta asr xristian falsafasida «Muqaddas tarix»ning vujudga 
kelishi, Xudoning inson qiyofasida (ya’ni, lusis qiyofasida) 
namoyon bo‘lishi — buyuk tarixiy voqea edi. Shuningdek, xris­
tian diniga e’tiqod qilgan bandalarni, har qanday balo-qa- 
zolardan ozod qiladigan zamonlarning kelishi haqidagi orzu- 
istaklari ham buyuk tarixiy voqea edi. Tarixiy taraqqiyotning 
oxirini kutish, jannat — behisht, bog‘i-Eramdagi farovon tur- 
mush haqidagi orzular, boshqacha qilib aytganimizda, o'rta asr 
tafakkuridagi esxatalogik1 yo‘l-yo‘riqlar, o‘rta asr Yevropa fay- 
lasuflarini tarixiy taraqqiyot haqida fikr yuritishga majbur qildi. 
Natijada, tarixiy taraqqiyot haqiqiy borliqqa aylandi. Lekin o'sha 
borliq baribir «Muqaddas tarix» chig‘irig‘idan o‘tkazib o‘rganildi.
Ming yillar davomida yaratilgan muqaddas tarixiy yozuvlarni 
o‘rganish, ulami turlicha tavsiflash, ta ’riflash, sharhlash, tarixiy 
taraqqiyot jarayonini o‘rganishning yangi uslubini vujudga kel- 
tirdi. Ushbu uslub keyinchalik germenevtika deb ataldi. Bu us- 
lubdan o‘rta asrda xristian dini qoidalarini sharhlashda keng 
foydalanildi. Bu uslub tarixiy voqealami chuqurroq, har to ­
monlama o ‘rganishga asos bo‘ldi. 
»
Tarixiy voqelikni bilishga bo'lgan intilish inson qalbini, in­
sonning ichki olamini o‘rganishga bo'lgan ehtiyoj bilan qo‘shilib, 
inson xotirasi qobiliyatini bilishga turtki bo'ldi. Inson xotirasi 
qobiliyatini o‘rganish esa, tarixiy bilimlaming antropologik asosini 
tashkil etadi. Xuddi shu holatni, ya’ni inson xotirasini Avgustin 
birinchilardan bo‘lib yangi tushuncha — zamon tushunchasi 
yordamida o‘rganishni tashkil etdi.
Tarixiy taraqqiyot jarayonini, xususan, inson bosib o‘tgan