O. T. Husanov konstitutsiyaviy
-§ . K o n stitu tsiy a la rn in g turlari
Yüklə 10,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6 -§ . K o n stitu tsiy a la rn in g turlari
Konstitutsiyalar taraqqiyotning turli davrlarida va alohida sharoitlarda vujudga kelganligi sababli ularning turlari ham xilma-xildir. Ularning turlanishiga shakli, qabul qilinish tartibi, amal qilishi va boshqalar ta’sir qiladi. Eng avvalo, konstitutsiyalar yozilgan va yozilmagan konstitutsiyalarga bo‘linadi. Aksariyat mamlakatlarning konstitutsiyalari alohida tartibda qabul qilingan, yagona hujjat tartibida mavjud bo‘lgan Konstitutsiya bo‘lib, ular yozilgan konstitutsiya deb e’tirof etiladi. Ayrim mamlakatlarda konstitutsiyalar yagona hujjat shaklida bo‘lmay, turli munosabatlarni tartibga soluvchi turli hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, ular ham Konstitutsiya hisoblanadi. Hatto, konstitutsiyaviy kelishuv hujjatlari, odatlar ham Konstitutsiya hisoblanadi. Bunday mamlakatlar konstitutsiyalari yozilmagan konstitutsiya hisoblanadi (Buyuk Britaniya, Shvetsiya va hokazo). Bunday mamlakatlarning konstitutsiyalari ham kuchli konstitutsiyaviy tuzum bo‘lishini ta’minlamoqda. Konstitutsiyalar yana qabul qilinish tartibiga ko‘ra ham turlanadi. Asosan, konstitutsiyalar legitim vosita orqali, ya’ni ko‘pchilik e’tirof etgan yo‘llar bilan qabul qilinishi mumkin. Konstitutsiya xalq tomonidan (referendum yo‘li bilan) - Rossiya, Fransiya konstitutsiyalari, Konstitutsiya qabul qilish uchun maxsus chaqirilgan ta’sis majlisi tomonidan - AQSh, Italiya, Hindiston konstitutsiyalari yoki qonunchilik organi - Parlament tomonidan ( 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi) qabul qilinishi mumkin. Ayrim mamlakatlar konstitutsiyasi oldin parlamentda qabul qilinib, keyin referendum orqali (Ispaniya Konstitutsiyasi) qabul qilinishi mumkin. Bunday tartibda qabul qilingan konstitutsiyalar hadya qilinmagan konstitutsiyalar hisoblanib, ularni qabul qilish tartibi demokratik hisoblanadi. Jahon konstitutsiyaviy tajribasida kam uchrasa-da, oktroir (yuqoridan hadya qilingan) konstitutsiyalar ham uchraydi. 0 ‘z davlati uchun monarx davlat boshlig‘i tomonidan hadya qilingan konstitutsiya bunga misol bo‘ladi. Yaponiya imperatori tomonidan hadya qilingan Konstitutsiya hadya qilingan konstitutsiyadir. Oktroir konstitutsiyalarning ikkinchi guruhiga 35 mustamlakachi davlat o‘z mustamlakasiga mustaqillik berayotganda qabul qilingan konstitutsiyalarni kiritish mumkin. Buyuk Britaniya o‘z qaramog‘idagi ko‘pgina davlatlarga Konstitutsiya hadya qilgan. Konstitutsiyalarni mamlakat dohiysi, yo‘lboshchisi nomi bilan atash ham tajribadan ma’lum. 1936-yilgi SSSR Konstitutsiyasi Stalin Konstitutsiyasi, 1977-yilgi SSSR Konstitutsiyasi Brejnev Konstitutsiyasi, 1993-yilgi Rossiya Konstitutsiyasi Yelsin Konstitutsiyasi, deb ham ataladi. Sababi, shu yo‘lboshchilar Konstitutsiya qabul qilishda yetakchi rol o‘ynagan. Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish tartibiga qarab, konstitutsiyalar «yumshoq» va «qattiq» konstitutsiyalarga bo‘linadi. «Yumshoq» konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish tartibi oddiy qonunga o'zgartirish kiritish tartibiga o‘xshash bo‘ladi. «Qattiq» konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritishda murakkab tartib o‘rnatilgan. Masalan, shunday taklif tushgandan so‘ng muhokama uchun ma’lum vaqt ajratiladi, o‘zgartirish kiritish uchun mutlaq ko‘pchilik ovozi talab etiladi, agar Konstitutsiya federativ davlat Konstitutsiyasi bo‘lsa, o‘zgartirishni federatsiya subyektlari ham ma’qullashi talab etiladi. AQSh Konstitutsiyasini haqiqatan qattiq konstitutsiya desa bo‘ladi. Uning qabul qilinganligiga 230 yildan ortiq o‘tgan vaqt o‘tgan bo‘lsa ham, unga bor yo‘g‘i 27 ta qo‘shimcha kiritilgan, uning ham 10 tasi dastlabki ikki yilda - 1787-89-yillarda amalga oshirilgan. Rossiya Konstitutsiyasi ham qattiq Konstitutsiya hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasiga o‘zgartirish kiritish uchun oddiy qonunlarga nisbatan ancha murakkab tartib o‘rnatilgan. Bundan tashqari, konstitutsiyalarni vaqtincha va doimiy konstitutsiyalarga bo‘lish mumkin. Vaqtincha konstitutsiyalar o‘tish davrida, ko‘pincha davlat to‘ntarishlaridan keyin qabul qilinadi va ma’lum vaqt faoliyat ko‘rsatadi. Doimiy konstitutsiyalar muddati yo‘q, uzoq vaqt davomida amalda bo‘ladi. AQSh Konstitutsiyasi hozir to‘rt asr yuzini ko‘rgan eng keksa konstitutsiyadir. Shunday qilib, Konstitutsiya: yozilgan va yozilmagan; hadya qilinmagan (legitim usulda qabul qilingan) va hadya qilingan (oktroir); qattiq va yumshoq; vaqtincha va doimiy turlarga bo‘linadi. Yüklə 10,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|