8-mavzu. Estetika nazariyasi Reja: Estetik anglash tushunchasi va uning individual xarakteri

Abu Nasr Forobiy
: «Risolai Musiqa» asarini yozib tugallab, «Yo alhazar, ey 
Musiqa olami, yaxshiyamki, sen borsan, agar sen bo‘lmaganingda insonning ahvoli 
ne kechar edi» deb xitob qilgan ekanlar. 
O‘rta Osiyo Musiqa san’ati eramizdan oldingi asrlardayoq xalqning turmush 
madaniyatidan munosib o‘rin olgan edi. Xalq sayillari, to‘y-tomoshalari, 
«Navro‘z» bayrami kuy-qo‘shiqsiz o‘tmas edi. 
Maxmud qoshg‘ariyning «Devonu Lug‘atit-turk»
kitobida keltirilgan qo‘shiqlar 
yurtimizda nafosatning juda keng tarqalganligidan dalolat beradi. Bu kitobda 
mehnat va marosim qo‘shiqlari qahramonlik qo‘shiqlari, ishqiy, axloqiy- ta’limiy 
she’rlar keng o‘rin olgan. Ularda mehnat jarayonlari maishiy hayot manzaralari, 
kishilarning jo‘shqin his-tuyg‘ulari umid orzulari ifodalangan. Mehnat 
qo‘shiqlarida bunyodkorlikka, mehnat mashaqqatlarini engishga, engillatishga, 
hordiq chiqarishga da’vat etilgan. 
O‘rta Osiyo xalqlari musiqa merosida 
maqomlar
katta o‘rin egallaydi. XV asrda 
Barbod Marvoziy 
«Shashmaqom»
(dastlab 24 maqom, keyinchalik 12 maqom), 
Najmiddin Kavkabiy tomonidan- 6 maqom yaratildi. 
Borbad Marvoziy
Falahbadda tug‘ilgan bo‘lib, 12 maqomning asoschisidir. Borbad 
– bu ulug‘, bastakor va mug‘anniyning Xisrav II Parvez saroyida Musharraf 
bo‘lgan faxrli unvonidir. Bu haqida XIX asrning eng mashhur izohli lug‘ati – 
«g‘iyos-ul-lug‘at» muallifi Muhammad g‘iyosiddin yozadi. 
Borbad kelajak avlod uchun g‘oyat katta, uslub va mazmun jihatidan beqiyos 
darajada chiroyli, boy va o‘lmas meros qoldirdi. U yaratgan 12 maqomda 12 oy 
tartibi maqomlarning har biri oyning 30 kuni hisobidan kelib chiqqan va 30 xil 
ohang beradi. Demak, u yilning 365 kuni uchun 365 xil ohang yaratgan. Iste’dodli 
shoir va ajoyib sozanda, Xisrav saroyini mashhur hofizi bo‘lgan.
Rivoyatlarga ko‘ra, Borbad Marvoziy Xisrav saroyiga Hofiz bo‘lishni juda orzu 
qilgan. Kunlardan bir kuni saroyda bazm bo‘layotgan paytda u daraxt ustiga 
chiqib, quyuq barglar orasiga yashirinib turgan. Xisrav sharob to‘ldirilgan qadahni 
birinchi bor ko‘targanda – «Alloh yaratdi» kuyini, ikkinchidan–«Parxor partavi» 
maqomini, uchinchidan–«Sabz andar sabz» kuyini chaladi. Bundan ta’sirlangan 
hukmdor. Borbad Marvoziy saroyga sozanda qilib tayinlaydi. Lekin Borbad 
Marvoziyning dushmanlari ko‘p edi. Shoh saroyi bazmlarida birida unga zahar 
solingan may ichirib, uni o‘ldiradilar. Aytishlariga ko‘ra u dushmani Sarkash yoki 
Robust tomonidan o‘ldirilgan. 

---

Abu Abdulloh Rudakiy (IX-X asrlar) mashhur shoir va sozanda, ud va chang 
chalishda mohir, ko‘pgina xalq she’rlarini kuyga solgan, o‘zi ham mahorat bilan 
ijro etgan. Buxoro hukmdori Nasr II ibn Ahmad uni saroyga taklif qiladi. 
Davlatshoh Samarqandiyning–«Tazkirat ush-shuaro» (Shoirlar xotiranomasi) 
asarida yozilishicha, Amir Nasr ibn Ahmad Hirot shahriga etishgach uning 
jannatmakon iqlimidan bahra olib uzoq qolib ketadi. qancha eslatmasin u 
Buxoroga qaytishga rozi bo‘lmaydi. Shunda Rudakiy o‘zining «Buxoro 
qasidasi»ni yozadi. Unda poytaxt Buxoro, Amir atrofidagi bayonlar, yurt sog‘inchi 
to‘g‘risida fikrlar aytilgan edi. 
Bir kuni Amir Buxoro ne’matlari va ob-havosi haqida so‘z ochganda Rudakiy 
Buxoro haqidagi o‘z qasidasini kuylaydi. Bu qasida amirning ko‘nglida muzlab 
yotgan Vatan mehrini uyg‘otib yuborgan. Aytishlariga ko‘ra Amir hatto etigini 
ham kiymay Buxoro sari ravona bo‘lgan. 
Abu Nasr Forobiy.
(872-950) «She’r va qofiyalar haqidagi so‘z». «Ritorika 
haqidagi kitob», «Lug‘at va hattotlik haqidagi kitob», «Musiqa haqidagi katta 
kitob», «Musiqa haqidagi so‘z», «Ritm turkumlari haqidagi so‘z» kabi asarlarida 
estetik qarashlarini bayon qilgan. «Baxt-saodatga erishuv haqidagi» risolada, 
«Inson go‘zallikni samarali idrok etishi uchun unda nozik tabiat va aqliy 
mukammallik zamini bo‘lishi kerak. Hissiy va aqliy qobiliyatiga ega bo‘lgan 
insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumkin deb ta’kidlaydi. 
Forobiy: «Inson aql idroki tufayli haqiqiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va 
shodlik keltiradi. Inson bilimi orqali o‘zida go‘zallik va mukammallikni kashf 
etadi», deb yozadi. Forobiy: odamlarni ilm bilan, san’at bilan shug‘ullanishga 
da’vat etadi va shu tufayli go‘zal narsaga aylanadi.
Forobiy inson qobiliyatini 2 ga: tug‘ma va keyin erishilgan qobiliyatga bo‘ladi.