Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Suv ombori qirg‘oqlarining shakllanishi. 
Suv om borida turg'un 
q ir g 'o q s a y o z lik la ri h o sil b o 'lis h ig a c h a d av o m e ta d ig a n
qirg'oqlarning yuvilishi va nurashi ham da nurash mahsulotlarining 
su v 
o m b o r i n i
q i r g 'o q q i s m id a y i g 'i l i s h i j a r a y o n i
q i r g ' o q l a r n i n g s h a k l l a n i s h i deb ataladi. B u ja ra y o n
tufayli suv om borining tik qirg'oqlari ancha silliqlanadi va buning 
natijasida qirg 'o q bo'yi sayozligi hosil bo'lad i. Q irg'oqlarning 
sh a k lla n ish i yirik suv o m b o rla rid a k a tta a h a m iy a tg a ega. 
Q irg'oqlarning qayta tashkil topishiga sham ol to 'lq in la rid a n
tashqari suv om boridagi suvning ishlatilishi yoki uning suv 
bilan to 'ldirilishida suv sathining tebranib turishi, qirg'oq larni 
tashkil etuvchi gruntlar, gidrogeologik sharoitlar, qirg'oq bo'yiab 
suvning oqish tezlig i, suv osti o q iz iq la r h a ra k a ti, suvning 
chuqurligi o 'z ta ’sirini ko'rsatadi. Q irg'oqlarning qayta tashkil 
topish jarayoni an ch a uzoq davom etgan jaray o n b o ig an lig i va 
unga ta ’sir etuvchi om illarning ko'pligi tufayli hozircha bu jarayon 
unchalik yaxshi o'rganilm agan. G. A. Pishkin, N . E. Kondratyev, 
E. G. Kochugin va G. S. Zolotaryovlaming olib borgan tadqiqotlari 
natijasida suv om bori qirg'oqlarining shakllanishini hisoblashning 
har xil usullari tak lif etilgan.
buv om borida yig'iladigan oqiziqlarning yig'indi hajm ini 
hisoblaganda q irg 'o q lar shakllanishi e ’tiborga olinad i.C hu nk i
186

---

q irg'o qlarning shakllanishi tufayli hosil b o 'lad ig an m ahsulot 
qirg'o q suv oqim ining harakati tufayli suv om borining ch uq ur 
joylariga suriladi va n atijada suv o m b o rin in g foydali hajm i 
kam ayadi.
Loyqa bosish hajmi va muddatlarini hisoblash usullari. 
Suv
om borining loyqa bosishini hisoblashning bir n echa batafsil va 
taxm iniy usullari m avjud. B archa usullarda oqiziqlarning suv 
om bori b o 'y ich a k o 'ch ish i va ularning yig'ilishi, suv om boriga 
oqib keladigan va undan oqib chiqadig an oqim hajm i, loyqa 
bosishiga t a ’sir etuvchi om illar etiborga olinadi.
L oyqa b o sish in i h iso b la s h n in g b a rc h a u su llari aso sid a 
oqiziqlarning vaqt ichida va suv om borining uzunligi b o 'y ich a 
tuzilgan balans tenglam asi xizm at qiladi.
Suv om borining b o sh lan g 'ich va oxirgi stvorlarida hisobli 
davr uchun oqiziqlarning oqib kelishi va oqib chiqishi o'rtasidagi 
farq ularning to 'p lan ish i hajm ini ifodalaydi.
Suv om borini loyqa bosishini hisoblashda suvning loyqaligi, 
oqiziqlarning g ranulom etrik tarkibi, suv sarflari, suv om bori 
param ertlari, oqiziqlar ch o 'k in d isin in g sig 'im 'o g 'irlig i haqidagi 
m a’lum otlardan foydalaniladi.
Suvning loyqaligi va oqiziqlar sarfi b o 'y ic h a m a ’lum otlarni 
ch o p etilgan gidrologik y iln o m a la rd a n olish m u m k in . Suv 
om bori stvoridagi daryo bo'y ich a oqiziqlar rejim i o'rg anilm agan
taqdirda G . I. Sham ov xaritasidan loyqalikning o 'rta c h a k o 'p
yillik m iqdori olinadi.
Suv om borini loyqa bosishining N D S belgisigacha davom etish 
vaqti l o y q a b o s i s h m u d d a t i deb ataladi. Suv om borini 
loyqa ko'rsatkichi qilib uning s h a r t l i l o y q a b o s i s h i qabul 
qilinadi va u quyidagi form ula bo'yicha aniqlanadi:
if
bu yerda: 
VNDS — N D S
belgisidagi suv om borin in g hajm i, m 3.
V0 —
suv om boriga oqib kelgan oqiziqlar m e ’yori, m 3 /yil.
Shartli loyqa bosish m uddati suv om borinin g N D S belgisiga 
yetgunicha loyqa bosishiga ketgan vaqtni (yillarni) ko'rsatadi. Agar 
t
qiym ati katta suv om borlari u ch u n 200 yildan k o 'p , hovuzlar 
uchun esa 50 yildan ortiq b o 'lsa, hosil b o 'lg an m iq do r suv 
om borining l o y q a b o s i s h m u d d a t i deb qabul qilinadi va 
h ar qanday q o 'sh im ch a hisoblashlar olib borilm aydi.
B undan tashqari, М. V. Potapov ta k life tg a n s u v o m b o r ­
l a r i n i n g x i z m a t m u d d a t i tushunchasidanfoydalaniladi.
187

---

Suv om borining xizm at m uddati davrida foydasiz hajm oqiziqlar 
bilan to 'lad i va suv bir m e ’yorda iste’m olchilarni ta ’m inlaydi. 
Suv om borining xizm at m uddati quyidagi form ula b o 'y ich a 
hisoblanadi:
Vf . ,
< x = -T T >
(5.15)
Ko
bu yerda 
Vf _—
suv om borining foydasiz hajmi.
Suv om boriga tushayotgan oqiziqlarning o 'rta c h a ko‘p yillik 
hajm i m uallaq oqiziqlar hajm i 
Vmo
va suv osti oqiziqlarining 
yig'indisiga teng:
К
= 
К.,.
+ 
Ко,.-
(5-16)
U zoq m uddatli kuzatuvlar (m asalan 20 yildan kam b o 'lm a - 
gan) mavjud bo'lganida loyqa oqiziqlarining o 'rta c h a k o ‘p yillik 
hajmi quyidagi form ula bo'yicha hisoblanadi:
V 
= 
V°W°
/ r , 7x
mn -
p o . . 1 0 3 ’ 
( 5 -17)
bu yerda 
pn —
o 'rta ch a k o 'p yillik suvning loyqaligi, g /m 3; 
W0
— 
daryoning o 'rta c h a k o 'p yillik oqim hajm i, m 3; p
— oqiziqlar 
zichligi, k g /m 3.
Bir yil ichida to 'p la n g a n suv osti oqiziqlari hajmi:
у
_ л ■'< 
‘ 
G s.0 .0
/ г , m
S.0 .0 -
n 
p.lo)
Г O.Z.
bu yerda; 
Gso o
— o 'rta c h a k o 'p yillik suv osti oqiziqlar sarfi, 
kg/s. 
p
n. — qattiq qatlam .
O qiziqlar oqim i ustidan nisbatan qisqa m uddatli kuzatishlar 
(c h u n o n c h i 20 y ild an kam ) b o 'lg a n ta q d ird a d aryo loyqa 
oqiziqlari va suv osti oqiziqlari oqim i 
G.
A. A lekseyevning 
grafoanalitik usulida yillik oqiziqlar m iqdori 
Gitq
ham da suv hajmi 
Wy
bog'lanishidan foydalanib topiladi.
Qisqa m uddatli kuzatuvlar b o 'lg an d a yoki um um an b o 'lm a- 
ganda o'xshashlik usulidan, suv oqim i va qattiq oqim o'rtasidagi 
bo g'lan ish ch izm asid an , dary olarning loyqalilik x aritasidan, 
em pirik form ulalardan foydalaniladi.
Agar suv osti oqiziqlar um um iy oqiziqlar hajm ining 10% 
kam tashkil etsa, oqiziqlarning m e’yori (
V
g) m uallaq oqiziqlar 
hajmiga (
VmJ
teng deb qabul qilinadi:
188

---

V - V
' О 
Y
m.o
(5 .1 7 )
Bir yillik loyqa bosish hajm i suv o m b o rid an oqiziqlarning 
chiqib ketishini hisobga olgan holda, balans usulida topiladi. Balans 
usuli m a ’lum bir qabul qilingan o ra lig 'id a suv o m b o rin in g
boshlang'ich va oxirgi stvorlarida oqiziqlar kelishining va chiqib 
ketishining farqiga asoslangan.