Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Shim ilishga ketgan suv isroflari, ularni kam aytirish chora-
tadbirlari va hisoblash usullari. 
Suv om bori t a ’sirida m intaqada 
anchagina joylarni suv bosishi grunt suvlar rejim ini o'zgartirad i 
va suvning shim ilishga isrof b o 'lishini ko'paytiradi. Suvning 
shim ilishga ketgan isrofi suv om bori tubi va yonbag'irlari ham da 
to 'g 'o n tanasi, poydevori va undan tashqarida sodir b o'ladi. Suv 
om bori tubi, yonbag'irlari va to 'g 'o n d a n tashqari sodir b o 'la d i­
gan suvning shim ilishga ketgan suv isrofi nisbatan k o 'p em as, 
ularni gidrotexnik inshootlar qurilishida foydalaniladigan ekranlar,
190

---

o ‘zaklar, diafragm alar va boshqalar yordam ida m inim u m g ach a 
kamaytirishga erishiladi. Suv om borining tubi va yonbag‘irlaridan 
bo'ladigan suvning shimilishi suvning dim lanishiga. gidrogeologik 
sharoitlarga, daryo vodiysini tashkil etuvchi jinslarga, ularning 
suv o'tkazuvchanligiga, grunt suvlarning joylanishiga. holatiga va 
rejimiga bog'liq.
Agar suv om borining tubi suv o'tkazm ay d ig an jinslard an 
tarkib topgan bo'lsa, suvning sizib ketishiga ketgan isrofi nihoyatda 
kam b o 'lis h i m u m k in . A k sin ch a suv o m b o rin in g tub i va 
y o n b ag 'irla ri oh ak to sh lard an , slan etslard an va boshqa suv 
o'tk azu v ch an jinslardan tuzilgan b o 'lsa shim ilishga ketgan suv 
isrofi ko'payadi.
Bir xil gidrogeologik sh aro itlard a suvning shim ilishi suv 
om boridagi suv sathiga va uning tubining m aydoniga bog'liq. Suv 
om borining suv sathi va tub m aydoni qanchalik katta b o'lsa, 
suv om boridan b o 'ladigan suvning shim ilishiga ketgan isrofi 
shunchalik oshadi. T uproqning suv o 'tk az ish qobiliyati katta 
bo'lganda yer osti suvlarining sathi pasayadi va shu bilan suvning 
oqib ketishi uchun sharoit ko'payadi.
T o 'g 'o n n in g asosi (poydevori) orqali b o 'lad ig an suvning 
shim ilishi uning tashkil topgan gruntiga, suv chuqurligi va suv 
o 'tk a z m a y d ig a n q a tla m la rn in g c h u q u rlig ig a , sh u n in g d e k
to 'g 'o n d a n tashqaridagi suv om bori yon devorlarini tashkil etgan 
gruntlarning suv o'tkazishlik qobiliyatiga bog'liq. Suv om borini 
loyihalashda asosiy e ’tibor to 'g 'o n n in g tanasi, poydevori va undan 
tashqarida bo'lay o tg an suv isrofidan tashqari yana to 'g 'o n n in g
pishiqligiga havf tug'dirishi m um kin b o 'lgan sharoitga qaratiladi.
T o 'g 'o n tuproqli bo'lsa uni loyihalashda yoyilgan ko'n dalang
kesimli qilinib, iloji boricha shim ilish koeffitsienti kichik bo'lgan 
g runt ishlatiladi. Shunday grunt b o 'lm ag an taq d ird a to 'g 'o n
tanasida shim ilishga qarshi o 'z a k , to 'siq yc£i b o 'lm asa to 'siq
parda o 'rn a tila d i. T osh lard an qilingan to 'g 'o n tanasi orqali 
bo'ladigan shim ilishni kam aytirish uchun to 'g 'o n yonbag'irlarida 
tem ir betondan qilingan toshtaxta to 'siq o 'rn atilad i (misol uchun 
K osonsoy suv om borining to 'g 'o n i).
T o 'g 'o n poydevori suv o'tkazuvchan gruntlardan tashkil topsa, 
aytarli uncha katta b o 'lm ag an ch uq u rlik d a shim ilishga qarshi 
choralar ko'riladi: sem entdan tayyorlangan qorishm a yotqiziladi 
(misol uchun Q ashqadaryodagi C h im q o 'rg 'o n suv om bori). Suv 
om borining tubi va yonbag'irda shim ilishni kam aytirish uchun 
loy, q u m oq tu p ro q yotqiziladi. H ozirgi paytda esa suv o m bori 
tubini sintetik m aterialdan qilingan yupqa parda bilan qoplash 
keng yo'lga qo'yilgan.
191

---

Masalan, 1962-yili A rm anistondagi yuza m aydoni 5,5 ga teng 
bo'lgan «Rkoche-lig» suv om borining sharqiy qism idagi 1,8 ga 
tubdagi joy qalinligi 0 ,1 5 —0,17 m m keladigan polixlorvinil 
pardasi bilan qoplangandi. So'x daryosida suv om bori tubining 
600 ga maydoniga yupqa parda qoplash m o'ljallangan edi.
Suv om bori tubi va y onbag'irlarida bo'ladigan suv shim ilishi 
doim iy va vaqtinchalik bo'ladi. Suv om bori ishga tushirilgandan 
so'ng b irinchi-ikkinchi yillari vaqtinchalik suvning shim ilishi 
kuzatiladi, chunki uning tubi va yonbag'irlarining qurib qolgan 
gruntiga suvning shimilishi yuqori bo'ladi va keyingi yillarda uning 
m iqdori nolgacha kamayib boradi. Misol uchun T uyam o'yin suv 
om borini loyihalashdagi hisoblarga ko'ra, unga birinchi bor suvga 
to'ldirilganda vaqtinchalik suv isroflari 50 m 3/ s tashkil etgan 
bo'lsa, birinchi yilning oxirida 15 m 3/s g a , ikkinchi yilning oxirida 
esa 4—5 m 3/s ga kamaydi. Suv om borlaridagi doim iy suv isroflari 
3—4 m3/s. atrofida bo'lishi kutiladi. Shimilishni kamaytirishga qara- 
tilgan ch o ra-tad b irla r asosan doim iy shim ilishni kam aytirishga 
m o'ljallangan. Shim ilishga ketgan suv isrofining aniq m iqdorini 
shim ilish nazariyasining tegishli form ulalari yoki gidrointegrator 
yordam ida aniqlasa bo'ladi. Bu form ulalar ancha m urakkab va 
bundan tashqari oddiy h ollar uchun tuzilgan b o 'lib , k o 'p in ch a 
haqiqiy gidrogeologik sharoitlarga va suv om borining yuzasiga 
unchalik m os kelaverm aydi. S huning uchun suv om boridan 
bo'ladigan suv shim ilishi m iqdorini aniqlashda E G D A g id ro in - 
teg ra to ri asbobi y o rd a m id a an iq lash tavsiya qilin ad i. U lar 
yordam ida jo y relyefi sharoitlariga qarab 3—4 jo y u ch u n avval 
oqim ning sarfi aniqlanadi, so'ngra shu sarflarga to 'g 'ri keladigan 
suv om bori hajmi o 'rta sid a b og'lanish egri chizig'i 
Q
= f (V) 
tuziladi. U shbu egri ch iziq y o rd a m id a vaqt o ra lig 'i u c h u n
shim ilishga ketgan suv isroflari hajm ini aniqlasa bo'ladi:
Sh = Qo.r A t = A V , ) . At
(5.21)
Shuni aytish kerakki, suv shim ilishi sarfini form ulalar yoki 
gidrointegrator EG DA asbobi yordam ida aniqlash k o 'p ro q suv 
shim ilish koeffitsientini to 'g 'ri aniqlash, relyef va gidrogeologik 
sharoitlar xususiyatlarining e ’tiborga olinishiga bog'liq. Bu usullardan 
faqat yirik suv om borlarini loyihalashning oxirgi bosqichlarini 
tuzishda foydalaniladi. Loyihalashtirishning birinchi bosqichida 
unchalik katta bo'lm agan suv omborlarini loyihalashda shimilishga 
ketgan suv isroflari hajm i quyidagi form ulalardan foydalanib, 
aniqlanadi:
1. C h u q u r suv om borlari uchun:
192

---