Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Suv omborining suv balans tenglam asi va uni yechish yoMlari.
Suv om boriga quyiladigan daryoning kirish stvoridagi to 'lin suv 
va toshqin suvning hisobli gidrografini suv om borin in g chiqish 
stvoriga k o 'chirish (retransform atsiya) balans usulida quyidagi 
formula bo'yicha bajariladi:
if
Qklr = 4 + ^ - - Q ir,
(5.58)
bu yerda: 
Qkir
— asosiy daryodagi suv om borining kirish stvoridagi 
o 'rta c h a suv sarfi; 
Qjr
— yon irm oqlarining o 'rta c h a suv sarfi;
— suv om borining kirish va chiqish stvorlari orasida yig'ila- 
digan suvning sarfi; 
q
— inshoot stvordagi o 'rta c h a suv sarfi;
At
— hisobli o 'rta ch a davr, o 'rta ch a kun m iqdori.

---

M aksim al suv sarfini rostlash suv om bori ishlash rejimi va 
ortiqcha suvlarni tashlab yuborish inshootlari konstruksiyasiga qarab 
bir yoki ikki qism dan iborat bo'lishi m um kin.
Suv om borining yuqori qismiga qarab, suv sathlari ko 'tarila 
boshlaydi va sathning m aksim al qiym ati dim lanish seziladigan 
m intaqada kuzatiladi.
Balans hisoblashlari statik yoki dinam ik hajm lar bo'yicha ikki 
(gidrologik va suv xo'jaligi) yoki uch bosqichda (gidravlik bilan 
birgalikda) bajariladi. Agar daryodagi suv sathining tebranish 
amplitudasi tabiiy sharoitda dim lanishdan anchagina kichik bo'lsa, 
unda to 'g 'o n oldi suv yuzasini gorizontal tekislik deb qabul qilish 
m um kin. Bunday holda xilm a-xil suv sathlaridagi suv om b ori­
ning hajm ini hisoblash statik deb ataladi.
M uhim ob’yektlarni loyihalashda dinam ik hajm lam i hisoblash 
gidravlik usullarda olib boriladi. Suv om borining oqim hajm ini 
rostlashga t a ’sirini hisoblash uchun to 'lin suv gidrografini, suv 
om borining tavsiflarini va o rtiq cha suvlarni tashlab yuboruvchi 
inshoot turini bilish kerak.
T o'lin suv gidrograflari tabiiy om illar ta ’sirida hosil bo'ladi va 
u suv om borining yoki inshootning o'lcham lariga b og 'liq emas. 
Hisobli gidrografning param etrlari quyidagilar: m aksim al suv 
sarfi m iqdori, baland suv oqim i hajm i, gidrograf asim m etriyasi, 
suv sarfm ing ko'tarilishi va pasayishi davridagi ko'rinishi.
Hisobli gidrograf shakli loyihalash 
m e ’y o 'rig a
k o 'ra, hisobli 
stvorda yoki o'xshash daryoda kuzatilgan to'lin suv modeli bo'yicha 
qabul qilinadi. Kuzatish m a’lum otlari yetarli b o'lm ag an d a yoki 
um um an bo 'lm ag an d a to 'lin suvning hisobli gidrografi sodda- 
lashtirilgan h ar turli usullarda aniqlanadi. Hisobli gidrograflar 
har turli t a ’m inlanganlikdagi oqim hajm lari va m aksim al suv 
sarflari uchun tuziladi.
G idrografni soddalashtirish uchun bir necha usullar tak lif 
etilgan: D .I.K o ch erin to 'lin suv gidrografini soddalashtirishni 
uchburchak va trapetsiya ko'rinishida, D.L.Sokolovskiy esa parabolik 
egri chiziqlar bo'yicha bajarishni taklif etishgan.
G idrografni soddalashtirish to 'lin suvni hisoblash natijalariga 
ta ’sir ko'rsatadi. Hisoblash ishlarida gidrografni to 'g 'ribu rchak va 
trapetsiyadan ko'ra, uchburchak va parabola shaklida qabul qilish 
m a’qul.
O rtiq ch a suvlarni tashlab yuborish gidrograflari k o 'p ro q
in sh o o t k o n stru k tsiy asi x u su siy atlarig a b o g 'liq d ir. B unday 
inshootlarga suv tash lam alar va suv chiqaruvchi yoriqlar kiradi. 
U lar m aksim al suv sarflarini pastki byefga o 'tk a z ish u ch u n
xizm at qiladi.
218

---