O’zbekiston respublikasioliyva o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti

sof aktivlari miqdori
ning 
utav kapitali
dan oshib ketishi 
(yoki teng bulishi) to’g’risidagi majburiy talablarga rioya qilinishi shu 
maqsadlardagina tekshiriladi. 
Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar 
moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi: 
Buxgalteriya balansida (OKUD buyicha 1-shakl):
Ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlari 
– aktivdagi II-“Aylanma aktivlar” bo’limining “Ta’sischilar bilan 
hisoblashishilar” moddasi (4710-schyot) (280-satr); 
Passivdagi “O’z mablag’lari manbalari” bo’limida ustav kapitali (320 
satr), qo’shilgan kapitali (330 satr), zaxira kapitali (340 satr), taqsimlanmagan 
foyda (350 satr); 
 

---

47 
Xususiy kapital to’g’risidagi xisobot (5-shakl) da
Xususiy kapitalning tarkibi bo’yicha yil boshiga qoldig’i (010 satr 
3,4,5,6,7,8,-ustunlar), yil davomidagi o’zgarishi (020-070 satrlar) va yil oxiriga 
koldig’i (080-satr). 
 
Ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga qo’shilganligini tasdiqlovchi 
hujjatlarga 
dalolatnomalar, 
nakladnoylar, 
bank 
ko’chirmalari, 
to’lov-
topshiriqnomalari nusxalari, kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari va boshqa 
dastlabki hujjatlar misol bo’la oladi. Ustav kapitaliga ulush sifatida 
qo’shiladigan mulklarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarga 
ko’chmas mulk, yer uchastkalari, transport vositalari, intellektual mulk va 
shunga ‘xshashlarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi guvoxnomalar kiradi. 
Tashkiliy hujjatlar: 
- davlat ro’yxatiga olinganligi to’g’risida guvoxnoma; 
- buyruqlar va farmoyishlar; 
- aktsiyadorlar va ta’sischilar bilan yozishmalar; 
- aktsiyalarga obuna bo’lish natijalari to’g’risidagi, savdo natijalari 
to’g’risidagi, ta’sischilar yoki aktsiyadorlar majlisining bayonnomalari; 
- soliq inspektsiyada xisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma, 
davlat statistika organlari, tegishli sug’urta tashkilotlari va boshqa 
byudjetdan tashqari tashkilotlarda ro’yxatga olinganligi to’g’risida 
guvoxnoma; 
- amaldagi qonunchilikka muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan 
faoliyat turlari uchun berilgan litsenziyalar; 
- yuritilayotgan xisob shaklidan qat’iy nazar ochiq turdagi 
aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiyadorlar reestrini xam tekshiruvga taqdim 
qiladi. 
Ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlarni qo’shish muddatlariga 
rioya qilinishini va to’liqligini tekshirishda quyidagilarga e’tibor berilishi lozim: 
- ustav kapitalining to’liq shakllanganligi; 

---

48 
- ta’sischilar haqiqatda qo’shgan ulushlarining ta’sis hujjatlarida 
belgilangan shartlarga mosligi; 
- ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga ulushlarni qo’shishda 
qonunchilik va ta’sis hujjatlarida belgilangan muddatlarga rioya qilinishi. 
Davlat 
korxonalarida 
davlat 
mulki 
hisoblangan 
ustav 
fondi 
shakllantiriladi. 
Auditor tekshiruv chog’ida barcha ta’sischilar qonunchilikka muvofiq 
o’z ulushlarini ustav kapitaliga o’z vaqtida va to’g’ri hamda to’liq 
qo’shganliklarini aniqlashi kerak. 
Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) ustav kapitaliga 
jamiyatni ro’yxatga olish paytida har bir ishtirokchi kamida 30 % ulushini 
qo’shgan bo’lishi kerak. 
Korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlar qo’shilmagan 
yoki to’liq qo’shilmagan holatlarning aniqlanishi, tegishli boshqaruv organlari 
uchun korxona ta’sis etilmagan va tugatilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi. 
Ta’kidlash joizki, ta’sischilar tomonidan ustav fondiga ulush sifatida 
qo’shiladigan mablag’lar O’zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka 
muvofiq QQS ga tortilmaydi. Shuningdek, korxonalarni tugatish yoki qayta 
tashkil etish chog’ida pay (ulush) ko’rinishida, natura yoki pul shaklida olingan 
mablag’lar ham, ularning ustav fondidan hamda yuridik shaxslar pay 
(ulushi)dan oshib ketmagan miqdorda, QQS ga tortilmaydi. 
Ustav kapitaliga ulushlar pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa buyumlar yoki 
mulkiy huquqlar hamda pulda baxolanadigan boshqa huquqlar shaklida 
qo’shilishi mumkin. Shu boisdan auditor ta’sischilar ulushlarini pulda 
baxolashning 
to’g’riligini 
tekshirishi 
muhimdir. 
Xo’jalik 
jamiyati 
ta’sischisining ulushini pulda baholash jamiyat ta’sischilar o’rtasidagi 
kelishuvga muvofiq amalga oshiriladi. qonunda ko’zda tutilgan ayrim hollarda 
esa mustaqil ekspert tomonidan baholanishi kerak. 
Buxgalteriya xisobining jurnal-order shakli qo’llaniladigan korxonalarda 
amaldagi qoidalarga muvofik 8511-8513 schyotlar buyicha №13- jurnal-order 

---

49 
va analitik hisob vedomostlari qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobi ustav kapitaliga 
qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda ularning haqiqatda kirim qilinish 
me’yoriga qarab aks ettiriladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-
moddiy qiymatliklar uchun qabul qilish-topshirish dalolatnomasining tuzilgan 
sanasi, pul mablag’lari uchun mablag’larining korxona schyotiga kelib tushgani 
(bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan tegishli hujjat). Bunda ushbu 
hissalarning analitik hisobi har bir ishtirokchi bo’yicha yuritiladi. 
Hissalarning belgilangan miqdori kirim qilinganidan so’ng ustav 
kapitalining tashkil etilishi hisobda aks ettiriladi. 
Ustav kapitalining miqdori ta’sis hujjatlarida belgilanganidan oshib 
ketmasligini ta’kidlab o’tish zarur. 
Korxona ta’sischilari ulushlarining yig’indisi (ulushlar, aktsiyalar, pay 
badallari) ta’sis xujjatlarida qayd kilingan ustav kapitalining miqdori va 
summalari tegishli dastlabki xujjatlarga (dalolatnomalar, bank ko’chirmalari, 
bank kassasiga naqd pul topshirilganligi to’g’risida kvitantsiya va x.k) asosan 
schyotlar aloqasi tuzilib, dastlabki buxgalteriya balansida aks ettiriladi. 
Ustav kapitali summasi ta’sis xujjatlari, hisob registrlari va hisobotdagi 
ma’lumotlarga teng bo’lishi lozim. 
№21 –BHMS ga muvofiq ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar 
(8511-“Oddiy aktsiyalar”, 8512-“Imtiyozli aktsiyalar”, 8513-“Pay va ulushlar”) 
krediti va 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar buyicha ta’sischilarning 
qarzlari” schyotining debeti buyicha yozuvlar korxona davlat ruyxatidan 
o’tganidan so’ng amalga oshiriladi. Ustav kapitalining miqdori tug’risidagi 
ma’lumotlar tengligi quyidagi chizma bo’yicha tekshiriladi
Ustav kapitali to’liq va tug’ri shakllanishi 4710 –“Ustav kapitali 
(fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” schyoti ma’lumotlari bilan 
8511 –“Oddiy aktsiyalar”, 8512 –“Imtiyozli aktsiyalar” schetlari yoki 8513 –
“Paylar va ulushlar” schyoti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt tashkiliy-huquqiy 
shakliga qarab tegishli schyot) ma’lumotlarini solishtirish asosida tekshiriladi. 

---

50 
Har bir ta’sischi tomonidan ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan 
qo’shilganligi tasdiqlovchi buxgalteriya hujjatlarining mavjudligi va to’g’ri 
rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlanadi. Natura shaklidagi ulushlar 
(asosiy vositalar, materiallar va x.k) tegishli shakldagi dalolatnomalar, pul 
mablag’lari, kassa va bank xujjatlari bilan tasdiqlanadi. Tasdiqlovchi hujjatlarda 
tegishli mablag’larning aynan ustav kapitaliga ulush sifatida ta’sis xujjatlariga 
muvofiq topshirilganligi xaqida ma’lumotlar bo’lishi lozim. Bu nafaqat ustav 
kapitaliga 
qo’shiladigan 
ulushlarni 
buxgalteriya 
xisobida 
to’g’ri 
rasmiylashtirish uchun, balki soliqqa tortish masalalari uchun ham zarurdir. 
Shuningdek, tekshiruv chog’ida ushbu xujjatlar shakl va mazmunlarining 
O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya xisobi to’g’risida” gi Qonun 9-
moddasi talablariga muvofiqligi ham aniqlanadi.
Ustav kapitaliga ulushlarning ta’sischilar tomonidan haqiqatda 
qo’shilganligi tegishli dastlabki xujjatlar va 4710-“Ustav kapitali (fondi)ga 
ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”, 6620-“Chiqib ketayotgan 
ta’sischilarning ulushlari buyicha qarzlar” schyotlari bo’yicha hisob 
registrlaridagi yozuvlar asosida tekshiriladi. 4710-schyotning debet qoldig’i 
ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlarni, 6620- 
schyotning kredit qoldig’i korxonaning chiqib ketayotgan ta’sischilardan ustav 
kapitalidagi ulushlari bo’yicha qarzlarni bildiradi. Auditor ustav kapitaliga 
ulushlar bo’yicha qarzlarning o’z vaqtida to’lanishi va 4710 va 6620 schyotlar 
bo’yicha qoldiqlarning haqqoniyligini aniqlash lozim.
Aktsiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini 
tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi: 
-
ustav kapitali aktsiyadorlar tomonidan sotib olingan aktsiyadorlik 
jamiyati aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi; 
-
barcha aktsiyalar egasi yozilgan aktsiya ekanligi va ta’sis etishda 
ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim; 
-
joylashtirilgan 
imtiyozli 
aktsiyalarning 
nominal 
qiymati 
aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 20% dan oshmasligi lozim; 

---

51 
-
aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda 
ko’rsatilgan muddat davomida tuliq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining 
kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yhatdan o’tgan paytdan 
boshlab bir yil ichida to’lanishi lozim; 
-
To’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda 
baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aktsiyadorlik jamiyatining 
ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim; 
-
ochiq va yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan 
aktsiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart; 
-
aktsiyalarning analitik xisobi ta’sischilar, ustav kapitalining 
shakllanish bosqichlari va aktsiyalarning turlari buyicha batafsil ma’lumot 
olishni ta’minlashi lozim. 
Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aktsiyalardan iborat aktsiyadorlik 
kapitali (8511-schyot), imtiyozli aktsiyalar ko’rinishidagi aktsiyadorlik kapitali 
(8512-schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aktsiyalar(8610-schyot) va 
qaytarib sotib olingan imtiyozli aktsiyalar (8620-schyot) ni aloxida tekshiradi. 
№21 BHMS ga muvofiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan 
paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aktsiyalarning obuna summasi mos ravishda 
8511 va 8512- schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4710-schyot, Kt 
8511,8512-schyotlar). 
Aktsiyalar qiymati pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa 
buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin. 
Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aktsiyalar qiymatini to’lash 
uchun topshirilgan mulklarni baxolashning to’g’riligini aniqlash zarur. Bu 
mulklarni baxolash ta’sischilarning kelishuviga muvofik amalga oshirilishi, 
qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baxolashi lozim. 
Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor 
ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va 
to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Tasdiqlovchi 
xujjatlarda