O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

Moliyaviy nazorat funktsiyasi bo’limi 
Moliyaviy nazoratga kiruvchi 
mustaqil auditning maxsus 
funktsiyasi bo’limi 
Byudjet-moliyaviy 
nazorati 
Moliyaviy-xo’jalik 
(tadbirkorlik, tijorat) nazorati 
Mustaqil audit 
Byudjet daromad va 
xarajat moddalarini 
tekshirish 
Moliyaviy xo’jalik faoliyatini va 
moliyaviy hisobotlarning 
to’g’riligini tekshirish 
Moliyaviy hisobotlarning 
to’g’riligini tasdiqlash 
Mavzu bo’yicha tekshirish yoki operatsion audit 
Baholash dasturi, aniq natijalar olishga mo’ljallash, 
«sanset» metodi 
Taftish va tekshirish natijalarini kamomad hamda 
o’g’irliklar sodir bo’lganda yuqori tashkilotga taqdim 
etish 
Auditorlik firmasining maslahat 
xizmatlari 
1.1-rasm. Moliyaviy nazoratni har bir tur funktsiyasi bo’yicha bo’limi 
Moliyaviy 
byudjet - nazoratining 
sub’ektlari bo’lib, birinchi navbatda, nazorat 
huquqiga ega bo’lgan davlat organlari, qonunchilik va ijro organlari va boshqaruv hisoblanadi. 
O’zbekistonda bunga Oliy Majlisning Senat va qonunchilik palatasi, Prezident Devoni, 
Vazirlar Mahkamasi, moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqalar kiradi. 
Davlat moliyaviy nazoratining ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi byudjeti 
va 
boshqa qonunchilikka rioya qilinishini tahlil qilish va tekshirish orqali uning buzilishiga 
yo’l qo’ymaslik, buzilish holati sodir bo’lsa, aniqlash va kamchiliklarni bartaraf etish hisoblanadi. 
Davlat moliyaviy nazorati quyidagicha guruhlashtiriladi: 
1) Nazoratni amalga oshiruvchi organning bog’liqligiga qarab, ichki va tashqi davlat 
moliyaviy nazoratiga bo’linadi; 
2) Byudjetning tegishli darajasiga bog’liq holda, davlat boshqaruvi darajasiga ko’ra 
Respublika va mahalliy darajada amalga oshiriladi. 
Davlat moliyaviy nazorati organlari tizimiga quyidagilar kiradi: 1) O’zbekiston 
Respublikasi hisob palatasi; 
2) O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi nazorat-taftish boshqarmasi va uning 
hududiy bo’linmalari; 
3) Davlat boshqaruvi respublika va mahalliy organlarining ichki nazorat xizmati. 
Rejadan 
tashqari 
nazorat 
O’zbekiston Respublikasi 
Prezidenti, O’zbekiston 
Respublikasi Hukumati, shunga vakil davlat organlari va deputatlik so’rovlari asosida 
amalga oshiriladi. 
Davlat moliyaviy nazoratining sub’ektlari: 

---

 
Davlat moliyaviy nazoratining sub’ektlari bo’lib, nazorat qilishga vakolati bo’lgan 
Davlat hokimiyati organlari, birinchi navbatda, qonunchilik, hukumat ijro va boshqaruv 
organlari hisoblanadi. O’zbekistonda ularga O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senati 
va Qonunchilik palatasi, O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezident 
Devoni, 
O’zbekiston 
Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi, 
Moliya 
vazirligi 
va 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Markaziy banki va boshqa davlat boshqaruv organlari kiradi. 
a) O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi 
Davlat moliyaviy nazoratining yuqori organi 
O’zbekiston 
Respublikasi 
hisob 
palatasi 
hisoblanib, 
uning 
tomonidan 
Davlat byudjeti ijrosi, Davlat maqsadli va 
boshqa byudjetdan tashqari fondlar byudjetining 
tashqi 
nazoratini 
amalga 
oshiradi 
hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga bevosita bo’ysunadi va hisobdor 
hisoblanadi. 
O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi davlat byudjeti bajarilishi nazoratini amalga 
oshiradi: 
- Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlari 
loyihasini ko’rib chiqadi, ma’qullanganda u bo’yicha tegishli xulosa beradi; 
- Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining 
ijrosi natijalari bo’yicha hisobotni ko’rib chiqadi, ma’qullanganda u bo’yicha tegishli 
xulosa beradi; 
- Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining 
bajarilishini, shu bilan birga, soliq va bojxona organlarini, davlat maqsadli fondlarini 
taqsimlovchi organlar faoliyatining monitoringini amalga oshiradi; 
- Byudjet mablag’larining harakati to’g’risida qonunchilik doirasida bankdan 
ma’lumot oladi; 
- Moliya organlari, g’aznachilik bo’limlari, byudjetdan mablag’ oluvchilar va xo’jalik 
sub’ektlari moliya-xo’jalik faoliyatini tekshiradi hamda taftish o’tkazadi; 
- Qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa vakolati doirasida faoliyat ko’rsatadi. 
O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi yilning har choragida Davlat byudjeti, 
davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining bajarilishi natijalarini 
ko’rib chiqadi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim qiladi. 
b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasi 
O’zbekiston 
Respublikasi moliya vazirligi taqdim qilgan Davlat byudjeti ijrosini yilning har choragida 
ko’rib chiqadi. 
v) O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi 
O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi va boshqa moliya organlari Davlat 
byudjetining ijrosi nazoratini amalga oshiradi: 
- turli darajadagi byudjet ijrosi natijalarini ko’rib chiqadi; 
- soliq va bojxona organlari, davlat maqsadli fondlari taqsimlovchi organlardan turli 
darajadagi byudjetlar mablag’larining kelib tushishi to’g’risida axborotlar oladi; 
- davlat 
byudjeti 
mablag’lari 
va 
byudjetdan 
tashqari 
mablag’lar hisobidan 
byudjet mablag’lari 
oluvchilari 
yuridik 
majburiyatlarini ro’yxatdan o’tkazish orqali 
(G’aznachilik) dastlabki nazoratni amalga oshiradi; 
- byudjetdan 
mablag’ 
oluvchilar 
moliyaviy 
majburiyatlarining hisobini 
yuritish orqali (G’aznachilik) va ularning nomidan mol etkazib beruvchilar tovar 
(bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar) uchun ularning schyotiga bevosita pul o’tkazish 
orqali yoki boshqa ko’zda tutilgan maqsadlar uchun (ish haqi, majburiy to’lovlarni to’lash 
va boshqalar) to’lovni amalga oshirish orqali joriy nazoratni amalga oshiradi; 
- qonunchilikka 
ko’ra bankdan byudjet mablag’larining harakati to’g’risida 
ma’lumot oladi; 
- o’zining vakolati doirasida taftish o’tkazadi va byudjetdan mablag’ oluvchilar 
moliya-xo’jalik faoliyatini tekshiradi; 

---

- keyingi davlat moliyaviy nazoratini (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
nazorat-taftish 
boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari) respublika va mahalliy 
darajada amalga oshiradi. 
g) ichki nazorat xizmati 
Respublika va mahalliy davlat boshqaruvining ichki nazorat xizmati O’zbekiston 
Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda nazorat funktsiyasini amalga oshiradi. 
Ichki nazorat xizmati: 
1) davlat organlarining faoliyati yo’nalishi bo’yicha uning ishining unumdorligi va 
sifatini oshirish maqsadida amalga oshiradi; 
2) davlat organlari, uning hududiy bo’linmalari va bo’ysinuvchi tashkilotlar 
faoliyatining yo’nalishi bo’yicha baholashni amalga oshiradi hamda davlat organlarining 
birinchi rahbariga uning faoliyatini yaxshilash bo’yicha tavsiyalar taqdim etadi; 
3) O’zbekiston Respublikasi byudjet va boshqa qonunchiliklarini davlat organlari 
rioya qilishini tekshirishni amalga oshiradi; 
4) Davlat organlarining strategik va operatsion rejalarini amalga oshirishni va 
natijalarini baholashni tekshirishni amalga oshiradi; 
5) Davlat organlari tomonidan hisob va hisobotni to’g’ri va ishonchli yuritilishi 
nazoratini amalga oshiradi; 
6) O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq respublika va mahalliy byudjet 
mablag’laridan foydalanishda buzilishlarni aniqlaydi, oldini oladi va yo’l qo’ymaslik bo’yicha 
tadbirlarni amalga oshiradi; 
7) Nazorat natijalrining jami bo’yicha qaror qabul qilish, nazorat ob’ektlarining 
yo’nalishi va ijrosining nazoratini amalga oshiradi; 
8) Nazorat ob’ektlaridan belgilangan muddatlarda nazorat o’tkazish bilan bog’liq 
zarur hujjatlar, spravka, og’zaki va yozma tushuntirish xatlari so’rashi va olishi mumkin; 
9) nazorat tadbirlarining savollari bilan bog’liq, tegishli sir saqlash 
rejimiga 
rioya qilishi, xizmat, tijorat yoki qonun bilan qo’riqlanadigan sirni saqlagan holda 
nazorat ob’ekti hujjatlari bilan hech qanday to’siqsiz tanishishi; 
10) davlat organi rahbari belgilagan vakolat doirasida boshqa ishlarni amalga 
oshirishi mumkin. 
Ichki nazorat xizmati davlat organi rahbariga nazorat natijalari to’g’risida hisobotlar 
va davlat organi ishining samaradorligini oshirish maqsadida, uning faoliyati bo’yicha 
to’g’ri va yakuniy natijalarga erishish uchun ichki jarayonlar, qoidalar, protsesslarni 
yaxshilash bo’yicha tavsiyalar beradi. 
Ichki nazorat xizmati tashkiliy jihatdan boshqa tarkibiy bo’linmalarga bog’liq emas, 
faqat davlat organining birinchi rahbariga bo’ysinadi va unga hisobot beradi. 
Ichki nazorat xizmati ijro organi bo’lib, viloyat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi, 
ijro organlarida ichki davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi, viloyat byudjeti 
hisobidan moliyalashtiriladi va tegishli ijro organlari tuman (viloyat ahamiyatga ega 
shahar) byudjeti hisobidan moliyalashtiradi. 
Davlat moliyaviy nazorati printsiplari 
Davlat moliyaviy nazorati printsiplariga quyidagilar kiradi: 
1) mustaqillik printsipi – davlat moliyaviy nazorati organlari bog’liq bo’lmaydi, 
aralashishga yo’l qo’yilmaydi; 
2) ob’ektivlik printsipi – O’zbekiston Respublikasi mos kelishini qat’iy nazoratini 
amalga oshiradi, davlat moliyaviy nazorati standartlari asosida, tomonlarning o’zaro 
nizolaridan tashqari; 
3) ishonchlilik printsipi-nazorat ob’ektini buxgalteriya hisobi, bank va boshqa hujjatlar 
asosida nazorat natijalarini tasdiqlash; 
4) shaffoflik 
printsipi 
– 
davlat 
moliyaviy 
nazorat 
organlari O’zbekiston 
Respublikasi Prezideni, O’zbekiston Respublikasi Hukumati, joylardagi mahalliy hokimiyat 
organlari, davlat organlarining rahbarlari, jamoatchilikka hisobdor, nazorat natijalarini ifoda 

---

 
etishning aniqligi; 
5) kompetentlik printsipi – davlat moliyaviy nazorat organlarining xodimlari nazorat 
qilishni amalga oshirish bo’yicha zaruriy kasbiy bilim va mahorati yig’indisi; 
6) oshkoralik printsipi – davlat moliyaviy nazorati natijalarini maxfiyligi, xizmat, 
tijorat yoki boshqa shu kabi qonun bilan sir saqlanadigan axborotlarni hisobga olgan 
holda chop etish. 
Davlat moliyaviy nazoratiga yagona talablar davlat moliyaviy nazorati standartlari 
tomonidan belgilanadi. 
Davlat moliyaviy nazorati quyidagi turlarga bo’linadi: 
1) mos kelishining nazorati-O’zbekiston Respublikasi byudjet va shu kabi 
qonunchiligini nazorat ob’ektlari faoliyatiga mos keluvchanligini baholash; 
2) moliyaviy hisobotlar nazorati – nazorat ob’ektlarining moliyaviy hisobotini o’z 
vaqtida tuzilishi va taqdim etilishini hamda asoslanganligini, ishonchliligini baholash; 
3) samaradorlik nazorati – baholash, shu jumladan, moliyaviy hisobotlar va 
unga mos kelishning nazorati, davlat aktivlarini hamda kafilligini, davlat 
va 
davlat 
tomonidan 
kafolatlangan 
qarzlarni, grantlardan foydalanish bilan bog’liq davlat 
xizmatlarining ko’rsatilishi, davlat va byudjet dasturi realizatsiyasi, ularning strategik 
rejasida ko’zda tutilgan, davlat organlari erishgan to’g’ri va yakuniy natijalar hamda 
davlat organlari va sub’ektlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi kompleks va ob’ektiv 
tahlil 
va 
davlat 
boshqaruvi 
ayrim olingan 
tarmoq(soha) 
yoki 
ijtimoiy 
soha, 
iqtisodiyotning rivojlanishi davlat sektori sub’ektlariga ta’siri ko’rib chiqiladi. 
Davlat moliyaviy nazorati turlari 
Davlat moliyaviy nazorati organlari o’zining vakolati doirasida quyidagi nazorat 
turlarini amalga oshiradi: 
1) kompleks nazorat – aniq davr bo’yicha hamma masalalar bo’yicha nazorat 
ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 
2) tematik nazorat – aniq davr bo’yicha ayrim masalalar bo’yicha nazorat 
ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 
3) muqobil nazorat – uchinchi shaxs nazorati, tekshirilayotgan savol doirasida 
asosiy nazorat ob’ekti bilan bog’liq faqat o’zaro munosabatlar savollari qarab chiqiladi; 
4) qo’shma nazorat – davlat moliyaviy nazorati organlari boshqa davlat organlari bilan 
hamkorlikda o’tkazadigan nazorat. 
Kompaniyalarda yillik buxgalteriya hisobi jarayoni tugashi bilan, auditorlik tekshiruvi 
ishlari boshlanib hisob kitoblarining haqiqiyligi va ularning amaldagi qonunchilikka muvofiq 
yuritilganligi sifatini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Buxgalteriya hisobi - xo`jalik operatsiyalarini 
buxgalteriya hujjatlarida aks ettirish, hisobotni saqlash, moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim 
etishga ma’suldir. Buxgalterlik firmalari korxona tomonidan ularning pul muomalalarini 
yuritilishini olib boradi. Bu biznesni tushunadigan tildir, chunki u tadbirkorlik sub’ektining 
moliyaviy hisobotini taqdim etish vositasidir. 
Aksincha, Audit - bu moliyaviy hisobotni tekshirish va baholash faoliyati. Korxonaning 
buxgalteriya xodimlari tomonidan tayyorlangan moliyaviy hisob-kitob operatsiyalarining 
haqiqiyligini tekshirish va tasdiqlashga qaratilgan. Shunday qilib, u buxgalteriya ma’lumotlarining 
haqiqiyligi va ishonchliligini belgilaydi. 
Buxgalteriya hisobi va audit o‘rtasidagi farqni tushunish uchun quyidagi jadvalni ko‘rib 
chiqamiz.