9.2.Geografiya ta’limida statistik ma’lumotlardan foydalanish
tenologiyasi.
9.2.1.Geografiya kurslarida sonli ma’lumotlar.
Maktab geografiya ta’limida juda ko’p sonli ma’lumotlar mavjud. Ular
tabiatshunoslik kurslaridan tortib amaliy geografiya kurslarigacha
uchraydi. Sonli, ya’ni statistik ma’lumotlar bilan ishlash ko’nikmalarini
shakillantirish o’quvchilarni bilish va fikrlash faoliyatini rivojlantirishda
juda katta axamiyatga ega.
Geografiya darsliklarida uchraydigan statistik ko’rsatgichlarni
quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: mutloq o’lchamlar; nisbiy
o’lchamlar; koeffitsentlar.
Mutloq o’lchamlar
ma’lumot axamiyatiga ega bo’ladi, ular orqali
geografik xudud, voqea va hodisalarni o’lchamlari beriladi masalan,
davlatlar maydoni, aholi soni, tog’larining balandligi, daryo uzunligi,
okeanlar maydoni va chuqurligi va x.k.
Nisbiy o’lchamlar
mutloq o’lchamlarni qiyoslash natijalarini
ifodalaydi, geografik voqea va xodisalarni qonuniyatlarini aniqlashga
imkon beradi. Masalan, havoning o’rtacha xarorati, bosimni o’zgarishi,
demografik jarayonlarni kechishi, ishlab chiqarishni joylashishi va x.k.
Koeffitsentlar
alohida voqea va xodisalarni o’ziga xos xususiyatlarini
ifodalaydigan ko’rsatkichlar. Masalan, filtrayatsiya koeffitsienti, namlanish
koeffitsenti, iqtisodiy rayonlarni ixtisoslashuvi, axoli va sanoatini o’sishi
suratlari va x.k.
Tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslarida qo’llaniladigan statistik
ma’lumotlarni yana quyidagi uch guruhga bo’lish mumkin:
-yakka raqamlar shaklida, asosan mutloq qiymatlarda, masalan tonna,
kelometr, kilovatt-soat, kilogramm va x.k.;
-chizma tarzida (diagramma, grafik, kartogrammalar, kartadiagram-
malar) ifodalangan raqamlar;
-statistik jadvallar tarzida ifodalangan raqamlar.
Maktab geografiya darsliklarida uchraydigan raqamlar bilan ishlashni
quyidagi shakllari mavjud:
a) kerakli statistik ma’lumotlarni yig’ish;
b) statistik ma’lumotlarni solishtirish;
v) umumlashgan statistik ko’rsatkichlarni aniqlash;
g) grafik, diagramma va jadvallardagi statistik ma’lumotlarni tax-lil
qilish;
d) grafik, diagramma va jadvallar tuzish.
Kerakli statistik ma’lumotlarni yig’ish 5-sinfdan boshlanadi. Mazkur
ma’lumotlarni o’quvchilar ob-havo kalendari bilan ishlaganda yig’ishadi.
Bunda o’qituvchi ma’lum bir oyni tanlab olib ob-havoni kuzatishni tashkil
qiladi. Bundan tashqari 5-sinfda gidrosfera, litosfera va biosfera
mavzularini o’rganish davomida statistik ma’lumotlarni yig’ib tegishli
qonuniyatlarni aniqlash mumkin.
Umumlashgan ko’rsatkichlarni geografik moxiyatini o’quvchilar
chuqur anglashlari lozim ular asosida o’quvchilar to’g’ri va aniq geografik
xulosalar qilishlari zarur.
Masalan, o’quvchilar «iqlim» mavzusini darslik asosida o’rgani-
shayotganda umumlashgan statistik ko’rsatgichlar, iqlimni okean,
dengizlarga yaqinligiga bog’liq ekanligini aniqlashga imkon beradi.
Turli xil chizma va diagrammalarni tahlil qilish uchun o’quvchilarda
tafakkur yuqori darajada rivojlangan bo’lmog’i lozim. Matematika, tarix,
chizmachilik, geografiya fanlarini o’rganayotganda o’quvchilar ongida ikki
turdagi aloqalar shakllanadi:
-vaqt va miqdoriy tasavvurlar orasidagi bog’liqlik;
-fazoviy va miqdoriy tasavvurlar orasidagi bog’liqlik.
Chizma va diagrammalar bilan ishlash jarayonida mazkur ikki tur
aloqalar bir-biri bilan bog’lanadi, ya’ni bitta tizimni hosil qiladi chizma va
diagrammalar bilan ishlaganda o’qituvchi predmetlararo aloqalarga
ko’proq e’tibor bermog’i lozim. Avval chizmada minus (manfiy) va musbat
qiymatlar koordinata o’qini qaysi tomonida joylashishi haqida tushun-
chalar beriladi.
SHundan so’ng birin-ketin iqlimni tahlil qilishga o’quvchilarni
undaydi:
-koordinata o’qlari belgisini aniqlash;
-koordinata o’qlarida mashstabni aniqlash;
-chizma yoki diagrammani miqdoriy tahlil qilish;
-chizma yoki diagrammani sifat jixatdan tahlil qilish.
Yuqorida ko’rsatilgan faoliyatlarning eng murakkabi iqlimiy chizma
yoki diagrammalarni miqdoriy va sifatiy tahlil qilishdir. Chizma yoki
diagrammani miqdoriy tahlil ida miqdoriy ko’rsatkichlar va bog’liqliklar
o’rganiladi. Bunday tahlil o’quvchilarni matematik bilimlariga asoslanadi.
Sifat jixatdan baholashni metodik yo’llaridan biri
Dostları ilə paylaş: |