9.1.2. Iqtisodiy - ijtimoiy geografik bilimlar berishda matematik
metodlardan foydalanish.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida matematik metodlarni
quyidagi hollarda qo’llash mumkin: tabiiy resurslar ko’rsatkichlarini
aniqlaganda; aholini ko’rsatkichlarini aniqlaganda; sanoat va qishloq
xo’jaligini ko’rsatkichlarini aniqlaganda; eksport va import ko’rsatkichlari
va transport ko’rsatkichlarini hisoblashda qo’llaniladi.
Tabiiy resurslarga baho berganda ularni zaxirasi, yillik ishlatilishi
miqdori asosiy ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Masalan, mineral resurslarni
baholayotganda birinchi navbatda ularning zaxirasi hisobga olinadi,
so’ngra yillik qazib olish miqdori aniqlanadi. Masalan, oxaktosh konini
zaxirasi 800 mln. tonna deb aniqlandi, agar yiliga 10 mln. tonnadan
oxaktosh qazib olinsa 800x10=80 yilga yetadi. Bundan tashqari foydali
qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash jarayonida atrof muxitga
tashlanadigan chiqindilar miqdorini ham aniqlash mumkin. Masalan, ruda
tarkibida foydali qazilma ulushi 30% bo’lsa har tonna rudadan 700 kg
gacha chiqindi hosil bo’ladi. Bir yilda 50 mln tonna ruda qazib olinsa 50 x
0,71=35 mln. tonna chiqindi vujudga keladi. Chunki qazib olingan va qayta
ishlanayotgan rudaning 70 % chiqindidan iborat. Agar foydali qazilma
konini tasdiqlangan zaxirasi mlrd tonna bo’lsa, mazkur kon qazib
bo’lingandan so’ng 700 mln tonna chiqindi hosil bo’ladi.
1000 000 000 x 0,7= 700 000 000 tonna.
Xudi shunday hisoblarni boshqa shunday tabiiy resurslar uchun ham
amalga oshirish mumkin.
Axolii geografiyasini o’rganayotganda juda ko’p matematik
omillardan foydalaniladi. Aholini zichligini hisoblaganda quyidagi
usullardan foydalaniladi.
3=
S
N
kishilar/km
2
N-aholi soni
S-maydon
Axolining milliy kasbiy, jinsiy va diniy, til va boshqa tarkiblarini
o’rganayotganda quyidagi ifodadan foydalanish mumkin
T=
N
Ti
● 100
a
%
T- axolining mu’lum bmr ko’rsatgich bo’yicha tarkibi
T
∑
-ma’lum bir guruh axolining soni
N
∑
- axolining umumiy soni
Masalan ma’lum bir viloyat axolisining umumiy soni 1 mln. kishi
bo’lsa. Ulardan 700 000 kishi turkiy til guruhi, 300 000 kishi Hind-Evropa
guruhiga kirsa, unda
Tt=
1000000
700000
● 100% = 70%
Txe =
1000000
300000
● 100% = 30%
Demak, mazkur viloyat aholisining 70% turkiy tillar, 30% Hind-
Yevropa tillari guruhiga mansub ekan.
Xudi shunday usulda boshqa tarkiblarni hisoblab chiqish mumkin.
Qishloq xo’jaligi ekinlarining yalpi hosili va ularni aholi jon boshiga
ishlab chiqarilishi umumiy usullar yordamida hisoblanadi.
Maktab geografiya kurslarining o’rganishda matematik metodlar
quyidagi masalalarni yechishda qo’llaniladi:
-uzunlik va maydonni hisoblashda;
-geografik kordinatalarni aniqlashda;
-gorizantallar yordamida relefni asosiy ko’rsatgichlarini aniqlashda;
-iqlimiy ko’rsatgichlarni hisolashda;
-gidrologik ko’rsatgichlarni hisoblashda;
-biologik ko’rsatgichlarni hisoblashda;
-tabiiy resurslarni ko’rsatgichlarini hisoblashda;
-aholi soni va uni ko’rsatgichlarini aniqlashda;
-sanoat va qishloq xo’jaligi bo’yicha ko’rsatgichlarni hisoblaganda;
-eksport va import ko’rsatgichlarini aniqlaganda;
-yuk tushirish ko’rsatgichlarini aniqlashda va x.k.
Matematik metodlar yordamida geografik ma’lumotlarni quyidagicha
ifodalash mumkin:
-jadvallar yordamida;
-grafiklar yordamida;
-diagramaalar yordamida;
-kardiogrammalar yordamida;
-kartalar yordamida.
|