―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Kislotali kataliz 
Neftni qayta ishlash sanoatida suyuq va qattiq kislotali kataliz keng 
qo‗llaniladi. Kislotalarning katalitik ta‘siri ularning uglevodorodlar bilan o‗zaro 
ta‘sir etib karboniy ionlari yoki karbokationlar deb ataladigan kationlarning 
hosil bo‗lishi bilan belgilanadi. Odatda karbokationlar katalizatorlardan (kislota 
HX) to‗yinmagan uglevodorod molekulasiga proton birikkanda hosil bo‗ladi:
НХ+СН
3
СН=СНR
CH
3
CH
2
CH R+X
. 
Katalizatorning kislotaligi ancha yuqori bo‗lganda karbokationlar alkan 
yoki sikloalkanlardan katalizator (Lyuis kislotasi) ta‘sirida molekuladagi 
bog‗larning geterolitik uzilish yo‗li bilan ham hosil bo‗ladi:
CnH
2
n+2
+L 
(C nH
2
n+1
) 
+ 
+LH
-
Karbokationlar – reaksion qobiliyati kuchli bo‗lgan moddalardir. Ionli 
reaksiyalarning 
tezlik 
konstantalari 
shunga 
o‗xshagan 
radikalli 
reaksiyalarnikidan ancha yuqoridir. Karbokationlarning nisbiy barqarorligi 
to‗g‗risida ularning hosil bo‗lish issiqligi bo‗yicha xulosa chiqarish mumkin 7.8-
jadval (kDj/mol‘):

---

311 
+СН
3
1092 
+СН
3
СН
2
СНСН
3
765 
+СН
3
СН
2
СН
2
869 
+С
6
Н
5
1105 
+СН
3
СН
2
СН
2
СН
2
844 
+С
6
Н
5
СН
2
897 
Karbokationlar barqarorligi quyidagi ketma–ketlikda amalga oshadi: 
birlamchi < ikkilamchi< uchlamchi.
Karbokationlarning radikallarga o‗xshab asosiy reaksiyalari bo‗lib β– 
qoidaga binoan monomolekulyar parchalanishi va biomolekulyar o‗rin olish 
hamda birikish reaksiyalari hisoblanadi. Karbokationlarning radikallardan 
asosiy farqi ularning izomerlanishga qobiliyati yuqoriligidir, bu hol esa 
birlamchidan ikkilamchi va uchlamchiga o‗tish vaqtida erkin energiya 
zaxirasining kamayishi bilan tushuntiriladi.
Kislotali katalizatorlardan neftni qayta ishlash va neft kimyoviy sanoatida 
eng ko‗p qo‗llanadigani bu alyumosilikatlar, alyuminiy, bor, sur‘ma 
galogenidlari, alyuminiy oksidi, ba‘zi oraliqd – metallarning sul‘fidlari hamda 
qator protonli kislotalardir. Kislotali katalizatorlar katalitik kreking, katalitik 
riforming, izomerlanish va boshqa jarayonlarda karbokationli mexanizm bilan 
boradigan reaksiyalarni tezlashtirish uchun ishlatiladi.
Karbokationlarning reaksiyalari. Izomerlanish. 
Karbo–kationlarning izomerlanishi gidrid–ionning hamda metilanionning 
ko‗chirilish natijasida sodir bo‗lishi mumkin:
β – bog‗ bo‗yicha parchalanish
.
 
Karbokationlarning parchalanishi odatda eng kuchsiz С – С β–боғланиш 
bo‗yicha boradi. Reaksiya ekzotermik:
+
СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
–СН
3
→ 
→ СН
2
= СН
2
+ 
+
СН
2
– СН
2
– СН
2 
– СН
2
– СН
2
– СН
2
–СН
3

- 92 kJ/mol‘, 33,070 kkal 

Parchalanishga moyillik birlamchi iondan ikkilamchiga, ikkilamchidan esa 
uchlamchiga o‗tganda pasayadi. Agar birlamchi oktil kationning parchalanishi 
uchun 92 kj/mol‘ energiya kerak bo‗lsa, ikkilamchi oktil kation uchun esa 176 

---

312 
kj/mol‘ sarflash kerak bo‗ladi.
Agar reaksiya natijasida birlamchi emas, balki ikkilamchi yoki uchlamchi 
ion hosil bo‗lsa parchalanishga moyillik oshadi: