―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

7.8.Riforming katalizatorlari 
Riforming benzinli fraksiyalarining barcha hozirgi zamon katalizatorlari 
jarayonning ma‘lum rejimlarida oktan soni 97-103 (t.u) bo‗lgan riformatning 
olinishini ta‘minlaydi. Bundan tashqari katalizatorlarni takomillashtirish asosan 
barqaror riformat va vodorodning chiqishini oshirish hamda regeneratsion 
davrning uzayishi yo‗nalishida davom etayapti.
Platinali katalizator bifunksional katalizatorlarga kiradi. Bu jarayon uchun 
asosiy degidrogenlovchi xossalarga (birinchi funksiyasi) yupqa dispergirlangan 
va tashuvchi yuzasiga bir tekisda yoyilgan platina ega.
Platinali katalizatorning degidrogenlovchi faolligi saqlaganda maksimal 
bo‗ladi ammo, sanoat katalizatorlari 0,3-0,6% (mas) platinani saqlaydi.
Tashuvchi (alyuminiy oksidi yoki alyumosilikat) kislotali xossalarga ega 

---

316 
(ikkinchi funksiyasi). Unda naften halqalarining izomerlanishi parapinlarning 
gidrokrekingi va kam darajada gidrokrekingda hosil bo‗ladigan parafin va 
olefinlarning (keyinchalik olefinlarni vodorod bilan to‗yintirib) izomerlanish 
sodir bo‗ladi. Tashuvchining faolligini oshirish uchun uning yuzasiga galogen 
(HCl yoki HF holida) yetkazib beradilar. Galogenli (odatda Cl ni) katalizatorni 
regeneratsiyalash paytida yoki xom ashyo bilan birgalikda nitritlar. 
Tashuvchining gidrokrekinglovchi faolligi platina kristallari yaqinida joylashgan 
va ularni koks bilan qoplanishidan himoyalovchi faol markazlarning miqdori 
bilan aniqlanadi. Cho‗ktirilgan platina va yetkazib berilayotgan galogen 
massalarining nisbati 1 ga yaqin.
Alyumoplatinali katalizatorning kislotali xossalariga ma‘lum darajada 
uning faolligi va selektivligi uning tarkibiga kiruvchi galogenning tabiati va 
konsentratsiyasi ta‘sir qiladi.
Riforming katalizatorlari o‗zgarishining tarkibi bo‗yicha monometalitik 
(alyuminiy oksidi faqat platina bilan qoplangan) bimetallik va polemetalliklarga 
bo‗linadi. Platinaning miqdori yuqori bo‗lgan monometallik katalizatorlar 
katalitik zaxarlarning ta‘siriga chidamliroq, ammo platinaning narxi uchun 
ancha qimmatga tushadi, shuning uchun hozirgi vaqtda qo‗llanilmaydi.
Bimetallik katalizatorlarga platina-reniyli katalizator kiradi, unda 
tashuvchining o‗zida ikkita metall taxminan bir xil miqdorda 0,3 % (mas) dan 
saqlanadi. 
Ikkinchi 
metallning 
(reniy) 
asosiy 
vazifasi 
platinaning 
rekristallanishiga ya‘ni, vaqt o‗tishi bilan uning kristallitlarini yiriklashishiga va 
tegishli ravishda uning faol markazlari sonining kamayishiga to‗sqinlik qiladi. 
Reniy ikkinchi metall sifatida eng ko‗p ishlatiladigan metalldir. Platinoreniyli 
katalizator jarayonni 470-500ºС haroratda va 1,4-2,0 MPa bosim ostida olib 
borishga imkon beradi. Reniydan tashqari ikkinchi metall sifatida germaniy, 
iridiy, radiy, qalay va ko‗rg‗oshin qo‗llaniladi.
XX asrning 80-yillarida bir qator firmalar riformingning bimetallik 
katalizatorlaridan polimetalliklarga ya‘ni, Pt va Re bilan bir qatorda yana ikkita 
bo‗ladi. Masalan agar alyumoplatinli katalizatorlari reniy bilan unda unga Cu, 

---

317 
Ag, Zn, Jn, Pb, Ge metallari nodir yer elementlari La, Ce, N
i
va boshqalar ham 
kiradi. Monometallik katalizatorlarning holidagi kabi tashuvchi bo‗lib γ-yoki 
ηAl
2
O
3
xizmat qiladi. Kislotali sifatida polimetallik katalizatorda faqat xlorni 
qo‗llaydilar uning miqdori 0,8-1,1 % (mas) ni tashkil qiladi. Alyuminiy oksidi 
panjarasiga xlorni kiritishda О ni Cl ga almashtiradilar.
Riforming katalizatorlarning tayyorlash jarayoni ko‗p boskichlidir. U o‗z 
ichiga tashuvchi alyuminiy oksidini tayyorlashni so‗ngra tashuvchi yuzasini 
platina va boshqa faol komponentlar bilan qoplashni oladi. Bundan keyin 
katalizatorni quritiladi va qizdiriladi. Zarur bo‗lganda katalizatorni qizdirgandan 
keyin uning gaz fazali xlorlanishini, so‗ngra esa H
2
oqimida katalizatorni 
qaytarilishini 
o‗tkazadilar. 
Riforming 
katalizatorlarining 
ba‘zi 
modifikatsiyalarini (Re va Ir saqlangan) oltingugurtlariga uchratiladi. Bu 
jarayonni katalitik riforming qurilmalarida oltingugurtli birikmalarni saqlagan 
reaksion aralashmalar yordamida amalga oshiradilar.
Dunyoda riforming katalizatorlarini ishlab chiqaruvchi bir nechta kompaniyalar 
bir nechta kompaniyalar mashxur. Bu kompaniyalar UOP (AQSh), 
―Axens‖(Fransiya) va ―Sritenon‖ (AQSh)lardir. Rossiyada ular bilan 
rakobatdosh bo‗lgan ―Angorskiy zavod katalizatorov‖ OAJ va ―Promkataliz‖ 
(Ryazan) ZAO lar faoliyat ko‗rsatadi. Bu zavodlar ―neftximiy‖ NPO 
(Krasnodar) institutining ilmiy-tekshirish ishlanmalari asosida riforming 
katalizatorlarini ishlab chiqaradi. ―NPFOKLAT‖ OOO (Sankt-Peterburg) 
Rossiya korxonalarida RB-44U riforming katalizatorlarini ishlab chiqdi va joriy 
qilindi. 7.9-jadvalda sanoatda ishlatiladigan riforming katalizatorlarning ba‘zi 
birovlarining tavsiflari keltirilgan.
7.9-jadvaldan ko‗rinib turibdiki Rossiyada ishlab chiqarishning katalizatorlar 
asosiy ko‗rsatkichlar bo‗lgan barqaror stabilizat aromatik uglevodrodlar va 
vodorodning chiqishi buyicha chet elning eng yaxshi katalizatorlaridan 
kolishmaydi.
Riforming 
katalizatorlarining 
keyingi 
takomillashishi 
katalizator 
chiqishining oshishi oktan sonining ko‗tarilishi foydalanish muddatining oshishi 

---

318 
yo‗nalishida borishi hamda jarayonning moslanuvchanligiga va uning iqtisodiy 
tavsiflarining yaxshilanishiga ko‗maklashish kerak. 
Katalitik riforming vaqtida neftning benzin fraksiyasi uglevodorodlari 
katta miqdori aromatik uglevodorodlarga aylanadi. Bunda olti a‘zoli naften 
uglevodorodlari degidrirlanishi, alkillangan besh a‘zoli neftyenlarni 
degidroizomerlanishi va parafin uglevodorodlarini degidrosidlanishi kuzatiladi. 
Bir vaqtning o‗zida aromatik uglevodorodlarni dealkillanish reaksiyalari ham 
boradi. Shuningdek, ularni zichlanishi tufayli katalizator yuzasida koks 
qatlamini hosil bo‗lishiga olib keladi. Katalizator kokslanishini oldini olish va 
kreking vaqtida hosil bo‗lgan to‗yinmagan uglevodorodlarni gidrogenlanishi 
uchun reaktordagi vodorod bosimini yuqori oktanli benzin olishda 3-4 MPa, 
individual aromatik uglevodorodlar olishda 2 MPa da saqlash zarur.