Metrologiya, standartlashtirish va sifatni

METROLOGIYA, STANDARTLASHTIRISH
VA SERTIFIKATLASHTIRISH BO‘YICHA XALQARO
TASHKILOTLAR
5.1. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO)
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti — Britaniya muhan- 
dislik standartlari assotsiatsiyasi (British Engineering Standards 
Association) 1901-yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq, 
Birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qo‘mi- 
tasi (1918-y.), Amerika qo‘mitasi (1918-y.) va boshqalar tashkil 
topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini 
taqozo qildi. Shu maqsadda 1926-yili standartlashtirish bo‘yicha 
milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi (ISA) paydo bo‘ldi. 
ISA ning tarkibiga 20 mamlakat kirdi.
1938-yili Berlin shahrida standartlashtirish bo‘yicha Xalqaro 
qurultoy ochildi. Uning tarkibi turli texnika sohalari bo‘yicha 
32 ta qo‘mita va kichik qo‘mitalardan tashkil topdi. 1939-yili 
boshlangan Ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to ‘xtatib 
qo‘ydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International 
Standards Organization) 1946—1947-yillari tashkil topdi, u 
qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, 
rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad — xalqaro 
miqyosdagi tovar almashinuvida va o ‘zaro yordamni yengillashtirish 
maqsadida dunyo ko‘lamida standartlashtirishni rivojlantirishga 
ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnik va iqtisodiy faoliyatlar 
sohasida hamkorlikni rivojlantirishdir.
188

---

Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
— dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan 
sohalarda uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar 
ko‘rish;
— xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (har bir 
standart uchun uning faol tashkiliy va kichik qo‘mitalarining 
uchdan ikki qismi ovoz bersa va umumiy ovoz beruvchilarning 
to ‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart m a’qullanishi mumkin);
— o ‘z qo‘mita a ’zolarining va texnik qo‘mitalarning ishlari 
haqida axborotlar almashinuvini tashkil etish;
— sohaviy masalalar bo‘yicha m anfaatdor bo‘lgan boshqa 
xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qo‘mita idoralaridan tashkil topgan. 
Rahbar idoralari tarkibiga Kengashning yuqori idorasi — Bosh 
assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnik byuro, kengashning 
texnik qo‘mitalari va markaziy kotibiyat kiradi.
ISO da prezident, vitse-prezident, g‘aznachi va bosh kotib 
lavozimlari mavjud. Bosh Assambleya — ISO ning Oliy rahbari 
bo‘lib, ISO ning yig‘ilishi uch yilda bir marta boladi. Uning 
sessiyasida prezident uch yil muddatga saylanadi.
Bosh assambleya o‘tkazish vaqtida sanoat sohasida yetakchi 
mutaxassislar ishtirokida xalqaro standartlashtirishning muhim 
muammolari va yo‘nalishlari muhokama qilinadi.
ISO kengashi yiliga bir marta o‘tkazilib, unda tashkilotning 
faoliyati, xususan, texnik idoralarning tuzilishi, xalqaro standart- 
larning chop etilishi, kengash idoralarining a ’zolari hamda texnik 
qo‘mitalarning raislarini tayinlash va boshqa masalalar ko‘riladi.
ISO tarkibini ikkita tashkilot tashkil etadi: 1944-yilda asos 
solingan ISA va BMT qoshidagi standartlarni muvofiqlashtirish 
q o ‘m itasi 
— U N S C C (uning bosh qarorgohi L ondonda 
joylashgan).
ISO ni yaratishdan maqsad — xalqaro miqyosda sanoat 
standartlarini unifikatsiyalashtirish va muvofiqlashtirishni yengil­
lashtirish. Hozirgi kunda 150 ta davlat ISO tashkilotining a ’zosi 
hisoblanadi.
189

---

ISO xalqaro nohukumat tashkilotdir. ISO ning rasmiy tili rus, 
ingliz va fransuz tillari hisoblanadi. Tashkilotning budjeti yillik 
a ’zolik to ‘lovlari va ISO nashrlaridan olingan mablag‘lardan shakl- 
lantiriladi.
ISO ning qonunchilik idorasi Bosh assambleyasi bo‘lib, u har 
uch yilda bir marotaba yig‘ilish o ‘tkazadi.
Bosh assambleyaning sessiyalari orasida ISO rahbariyati prezi- 
denti boshchiligida kengash o‘tkazadi. ISO Kengashi o‘z faoliyatini 
ISO bosh direktori boshchiligida Ijroiya qo‘mitasi va Markaziy 
kotibiyati orqali amalga oshiradi.
ISO ning asosiy qo‘mitalari Standartlashtirish bo‘yicha ilmiy- 
texnik axborotlar tamoyilini o ‘rganish bo‘yicha doimiy qo‘mita — 
INFCO, Mahsulotlarni attestatsiyalash qo‘mitasi — SERTICO, 
rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam ko‘rsatish qo‘mitasi — 
DEVCO hisoblanadi.
ISO ning eng muhim idorasi Standartlashtirish tamoyillarini 
ilmiy o‘rganish bo‘yicha doimiy qo‘mita (The Standing Committee 
for Study of Scientific Principles of Standardization) hisoblanadi. 
U qisqartirilgan holda ISO/STAKO yoki oddiygina STAKO 
(STACO) deb nomlanadi.
ISO ning asosiy vazifasi maxsus tashkil etilgan texnik qo‘mitalari 
(ISO /TK ) va q o ‘mitaosti qo‘m italari (IS O /T K /P K ) xalqaro 
standartlarni ishlab chiqishni bajaradi.
1994-yilga kelib, ISO tarkibiga 100 ta milliy tashkilot, jumladan, 
M DH mamlakatlari ham a ’zo bo‘ldi.
ISO ning eng muhim yo‘nalishlari sifat, axborot texnologiyalari, 
xalqaro standartlar bilan ishlovchi boshqa kooperatsiyalar, atrof- 
muhit, ta ’lim yo‘nalishlari hisoblanadi.
ISO quyidagi hujjatlarni nashr etadi:
— harfli indeksi va sonli raqami mavjud bo‘lgan xalqaro stan­
dartlarini (masalan, ISO 1000);
— guruhli mavzulari va qo‘llanish sohasi bo‘yicha joylashtirilgan 
xalqaro standartlarning yillik katalogini (ISO Catalogue);
— ISO tuzilmasi va uning har bir texnik qo‘mitasining faoliyati 
sohasi haqidagi axborotlardan tarkib topgan yillik m a’lumot 
(ma’lumotnoma)larni (ISO Memento).
190

---

ISO a ’zolari yoki muxbir-a’zolari mamlakatda standartlash- 
tirishni rivojlantirish darajasiga aloqadorligidan kelib chiqib, 
standartlashtirish b o ‘yicha milliy standartlashtirish tashkiloti 
bo‘lishi mumkin. ISO tarkibiga kirish to ‘g‘risidagi takliflar ISO 
markaziy kotibiyatiga jo ‘natiladi (Shveysariya, Jeneva shahri).
1972-yilgacha standartlashtirish bo‘yicha ISO hujjatlariga 
tavsiya sifatida qaralgan. Hozirgi vaqtda bunday hujjatlar ISO ga 
a ’zo davlatlarning barchasi uchun xalqaro standartlar mavqeyiga 
ega.
Hozirgi paytda ISO sayyohlik, mehmonxona, moliya, sug‘ur- 
talash xizmatlari, xo‘jalik texnikalarini ta ’mirlash bo‘yicha xiz­
matlar, kadrlarni tayyorlash va ta ’lim bo‘yicha xizmatlarni stan­
dartlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamdagi ishlarni rivojlantirmoqda.
ISO 1995-yilda Internetda o ‘zining http://www.iso.ch. nomli 
sahifasini ochdi.
ISO tashkilotining tashkiliy tuzilmasi 5.1-rasmda keltirilgan. 
Bosh boshqaruv organi Bosh assambleya bo‘lib hisoblanadi. Bosh 
assambleya sessiyalari o ‘rtasidagi davrda tashkiliy ishlarni stan­
dartlashtirish bo‘yicha milliy tashkilotlar vakillari kiruvchi ISO 
Kengashi boshqaradi.
ISO Kengashiga yettita - STACO, PLACO, INFCO, CASCO, 
DEVCO, COPOLCO va REMCO qo‘mitalari bo‘ysunadi.
STACO ISO Kengashiga xalqaro standartlarni ishlab chiqish 
usuli va tamoyillari bo‘yicha uslubiy va axborot yordam ko‘rsatadi.
U asos soluvchi standartlashtirish tamoyillarini o ‘rganish va 
ushbu sohadagi optimal natijalarga erishish bo‘yicha tavsiyalarni 
tayyorlaydi. STACO savdoni rivojlantirish uchun xalqaro stan­
dartlarni qo‘llash bo‘yicha terminologik seminarlarni tashkillash­
tirish bilan ham shug‘ullanadi.
PLACO tomonlarning ishlarini tashkillashtirish va texnik 
muvofiqlashtirish, ISO ning ishlarini rejalashtirish bo‘yicha tavsiya- 
larni tayyorlaydi.
CASCO mahsulotlar, xizmatlar, jarayonlar va sifat tizimi stan­
dartlari talablariga muvofiqlikni tasdiqlash, sinov laboratoriyalari- 
ning layoqatliligi va sertifikatlashtirish idoralariga tegishli masalalar
191

---