Mavzu: Valyuta kursi Mundarija

3.
 
O’ zbekistonda valyuta siyosatining asosiy yo’ nalishlari 
Fan-texnika taraqqiyotining o’ ziga xosligi, ixtisoslashuv va u bilan bog’ liq 
xalqaro mehnat taqsimoti haqida milliy ishlab chiqarishlar kooperatsiyaning 
yanada chuqurlashuvini talab qilmoqda. Buning oqibatida esa xalqaro savdo 
rivojlanib, davlatlar o’ rtasida kredit-moliya, valyuta munosabatlari yanada 
takomillashmoqda. Shunisi diqqatga sazovorki, keyingi yillarda tovarlar 
eksportining sur’atlari sanoat ishlab chiqarish sur’atlariga nisbatan sezilarli 
ravishda o’ sgan. 
Ustuvor yo’ nalishlar eksportga yo’ naltirilgan va asosiy tarmoqlarga, kichik 
va xususiy, tadbirkorlikni qo’ llab-quvvatlashga, xorijiy investitsiyalarni jalb 
qilishga qaratilgan tuzilmasi qayta o’ zgarishlar va iqtisodiyotning real sektorini 
rivojlantirish, respublikada o’ tkazilayotgan islohotlarning asosiy tarkibiy qismi 
bo’ lib qoldi. Tanlangan ustuvor yo’ nalishlarning to’ g’ riligi shu bilan 
tasdiqlandiki, jahon bozorlarini qamrab olgan salbiy jarayonlardan saqlangan holda 
ichki moliya bozorini har qanday ta’sirlardan saqlab qolishga muvaffaq bo’ lindi. 

---

20 
1999-yilda O’ zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pulkredit siyosati 
valyutaning barqarorligini saqlagan holda, uning mavjud o’ sish yo’ nalishini 
mustahkamlashga, joriy xalqaro operatsiyalar bo’ yicha uning konvertatsiyalashi 
uchun zarur sharoitlarni yaratishga va valyuta zaxiralaridan ishlab chiqarishning 
ustuvor yo’ nalishlarida samarali foydalanishga yo’ naltirilgan edi. 
Valyuta siyosatining ikkita asosiy, o’ zaro qarama-qarshi omillari mavjud, 
ya’ni valyuta kursidan moliyaviy barqarorlashtirish quroli sifatida foydalanish 
lozim. Birinchi holatda valyuta kursi barqaror va qaysidir ma’noda bahosi ko’ 
tarilgan bo’ lishi (bu narsa baholar o’ sib ketishining oldini oladi) kerak. 
Ikkinchi holatda esa u ancha qayishqoq va bahosi pasaytirilgan bo’ lishi 
(eksportni rag’ batlantirish maqsadida) lozim. valyuta siyosatining muhim yo’ 
nalishlaridan biri valyuta rejimlari sanaladi. valyuta rejimlari, ma’lumki, 
ayirboshlash kursi belgilangan yoki erkin suzuvchi kurslardan iborat bo’ lishi 
mumkin. Bundan tashqari, «boshqariladigan suzuvchi» deb ataladigan kurs ham 
mavjud. Birinchi holda milliy valyutaning nominal kursi qandaydir barqaror 
valyutaga nisbatan belgilanadi (masalan, AQSH dollariga). Markaziy bank esa bu 
darajani valyuta intervensiyalari orqali ushlab turadi. Bunday rejimni inflyatsiyani 
kamaytirish va moliyaviy barqarorlikka erishish uchun qo’ llash maqsadga 
muvofiq. 
Biroq o’ rta muddatli davrda barqaror valyutaga ega bo’ lgan mamlakatda 
inflyatsiyaning nisbatan yuqori sur’atlari saqlanib turgan bo’ lsa, unda bu rejim real 
ayirboshlash kursining oshishiga va eksportning destimulatsiyalashishiga olib 
keladi. Chunki milliy valyutaning real kursi pasayib ketadi. Bunday holda 
spekulyativ hujumlarga duchor bo’ lish ehtimoli paydo bo’ ladi. Agar valyuta 
bozori ishtirokchilari kelajakda kursning devalvatsiyalanishini kutishayotgan bo’ 
lsa, «erkin suzish» rejimida, ya’ni Markaziy bank valyuta bozori faoliyatiga 
aralashmagan taqdirda va ayirboshlash kursi talab va taklif asosida belgilanayotgan 
holatda kursning aytib bo’ lmaydigan keskin tebranishlari oqibatida milliy 
iqtisodiyotning va tashqi savdoning izdan chiqish xavfi paydo bo’ ladi. 

---

21 
Valyuta siyosatining yana bir yo’ nalishi – bu valyuta ayirboshlash kursidir. 
Odatda, iqtisodiyotda bundan qisqa muddatli davrda inflyatsiya bilan kurashish 
vositasi sifatida foydalanish mumkin. Biroq bunday valyuta rejimini joriy etish 
uchun quyidagilarni nazarda tutish kerak: talabda sakrashlar yuzaga kelganda 
valyuta intervensiyasi orqali kursning kerakli darajasini tutib turish imkonini 
beradigan yetarli miqdordagi oltin- valyuta zaxiralarining mavjudligi: qat’iy 
monetar va fiskal siyosatning o’ tkazilishi. 
Agar bu shartlardan birortasi bajarilmaydigan bo’ lsa, unda belgilanadigan 
ayirboshlash kursini joriy qilish mutlaqo mumkin emas. 
Moliyaviy barqarorlikka erishilgach va inflyatsiya darajasi yiliga 10-15 
foizgacha pasaysa, «boshqariladigan suzuvchi» rejim eng maqbul rejim bo’ lib 
qoladi. Chunki u eksportni rag’ batlantirish vazifasini hal qilishga imkon yaratadi. 
So’ m nominal kursining sirg’ aluvchi pasayishi sharoitida « valyuta yo’ lagi»ni 
belgilash, baholar barqarorligi va ularning oldindan bashorat qilinishini 
ta’minlashga imkon yaratadi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, milliy valyutaning 
konvertatsiyalanishiga erishish – monetar, fiskal va tashqi savdo siyosatlari 
sohalarida qator o’ zaro bog’ liq choratadbirlar majmuasini talab qiluvchi juda 
murakkab jarayondir. Konvertatsiya tovarlar, xizmatlar va moliya aktivlari 
oqimlarining xalqaro harakati bilan chambarchas bog’ liq. Konvertatsiyalashni 
joriy qilish tashqi savdoga va sarmoyalar harakatiga bo’ lgan cheklovlarni olishga 
teng bo’ lgan natijani beradi. Konvertatsiyalashga bo’ lgan cheklovlarni olib 
tashlash iqtisodiyot uchun qator afzalliklarni ta’minlaydi, biroq buning uchun 
ma’lum bir to’ lov to’ lash kerak bo’ ladi, u esa erkinlashtirishning tezligiga 
bevosita bog’ liq. 
2003-yil oktabr oyida milliy valyutani konvertatsiya qilish bo’ yicha XVF 
talablari asosida XIII bandning imzolanishi mamlakat valyuta siyosatida muhim o’ 
zgarishlarga olib keluvchi qadam bo’ ldi. Bu konvertatsiyalash barcha iqtisodiy 
agentlarga xorijiy valyuta rejimini qabul qilishni anglatadi. 

---

22 
Milliy valyutaning konvertatsiyalanishiga erishishning boshlang’ ich 
bosqichida quyidagilarni ta’minlash lozim: 
–
to’ lov balansining muvozanatiga zid kelmaydigan ayir-boshlash kursini 
belgilash; 
–
yaqin istiqbolda to’ lov balansida keskin buzilishlar ro’ yberib qolganda 
xalqaro likvidlik (xorijiy valyutalarning zaxirasi, xorijiy valyuta qarzlariga bo’ 
lgan yo’ lning ochiqligi ) yetarli bo’ lishi zarur. 
Xorijiy valyuta zaxiralari o’ lchamlarining ko’ rsatkichlaridan biri sifatida 
ko’ pincha oylarning soni qo’ llaniladi (qoidaga ko’ ra ikkitadan kam bo’ lmasligi 
lozim), ya’ni mana shu oylar ichida mamlakatga zarur bo’ lgan barcha import 
uchun to’ lov to’ lash imkoniyati mavjud bo’ ladi. 
O’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001yil 22-iyundagi 
263-sonli « valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida» gi 
va 2001-yil 10-iyuldagi 294sonli «Birjadan tashqari valyuta bozori faoliyatini 
tashkil etish chora-tadbirlari to’ g’ risida»gi qarorlari mamlakatimiz moliya 
tizimini shakllantirishda muhim o’ rin tutadi. Mazkur qarorlar valyuta bozoridagi 
o’ zgarishlarni tezlashtirib, iqtisodiyotimizning jahon kapital bozoriga chiqishiga 
ko’ maklashadi. 
Oliy 
Majlisning 
2003-yil 
dekabrdagi 
sessiyasida 
O’zbekiston 
Respublikasining « valyutani tartibga solish to’ g’ risida»gi qonun loyihasi yangi 
tahrirda ko’ rib chiqilishi ham hukumat valyuta siyosatining muhim tarkibiy qismi 
hisoblanishini tasdiqlaydi. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qator qarorlar, 
xo’ jalik subyektlarining valyuta bozoridagi faoliyatlarini ancha kengaytirib, chet 
el valyutasini sotib olish tartibini soddalashtirmoqda. 
O’zbekistonda valyuta bozorini o’ z vaqtida erkinlashtirish iqtisodiyotni 
yanada rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001yil 10-iyuldagi 294-
sonli «Birjasidan tashqari valyuta bozori faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari 
to’g’risida»gi qaroriga muvofiq qarzga olingan mablag’lar hisobidan 

---

23 
konvertatsiyani amalga oshirish taqiqlanadi. Kreditga olingan mablag’ larga chet el 
valyutasini sotib olish bozorda chet el valyutasiga bo’ lgan talabni sun’iy ravishda 
oshiradi. Bu esa milliy valyuta barqarorligini izdan chiqaradi. Respublika hukumati 
va Markaziy bank milliy valyuta barqarorlashuvidan manfaatdordir. Bu esa, o’z 
navbatida, makroiqtisodiy barqarorlikni kafolatlaydi. 
Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish maqsadida amalga oshirilayotgan 
chora-tadbirlar ijobiy natija berishi kerak. 
Birinchidan, mahsulot eksport qiluvchilarning moddiy manfaatdorligi oshadi 
va buning natijasida eksportning umumiy hajmi ortadi. 
Ikkinchidan, mamlakatimizda yanada qulay investitsiya iqlimi yaratiladi, 
xorijiy va ichki investorlarning eksportga yo’ naltirilgan ishlab chiqarishga 
investitsiya kiritishlari uchun qulay shart-sharoitlar yuzaga keladi. 
Uchinchidan, iqtisodiyotning boshqa sohalarida o’ tkaziladigan islohotlarni 
tezlashtirish imkoniyatlari yaxshilanadi. 
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, albatta, moliya tizimi va valyuta bozorini 
yanada erkinlashtirishni talab qiladi. Shu sababli, birjadan tashqari valyuta 
bozorida operatsiyalar hajmini kengaytirish zarurati paydo bo’ ldi. 
Hozirgi paytda birjadan tashqari valyuta bozori banklararo valyuta bozorini, 
vakil banklar bilan ularning mijozlari o’ rtasidagi operatsiyalarni, shuningdek, 
valyuta almashtirish punktlari orqali naqd pul, chet el valyutasini sotib olish va 
sotish operatsiyalarini o’ z ichiga oladi. 
Hozirgi kunda valyuta bozorini yanada erkinlashtirish maqsadida birjadan 
tashqari, valyuta bozorini kengaytirish, keyinchalik talab va taklif asosida 
ayirboshlash kursini shakllantirish to’ g’ risida muhim hukumat qarorlari qabul 
qilindi. valyuta bozorida faoliyat yuritayotgan barcha xo’ jalik subyektlari uchun 
teng sharoitlar yaratish, shuningdek, mijozlarning chet el valyutasidan 
foydalanishlari to’ g’ risida qarorlar qabul qilishlari uchun tijorat banklariga 
vakolatlar berish: 

---

24 
Respublika ichki valyuta bozorini valyuta operatsiyalari talab va taklif 
asosida yuzaga keladigan ayirboshlash kursi bo’ yicha amalga oshiriladigan real 
bozorga aylantirishga o’ tilmoqda. 
Valyuta operatsiyalari bozori qatnashchilariga aylanishni istagan mahalliy 
tijorat banklari, avvalo, o’ zlarini yaxshi mijozlar bilan ta’minlashi kerak. Banklar 
uchun xorijiy valyuta bilan savdo qiladigan zarur tashkiliy tuzilma-diling bo’ 
limini tashkil etish ham juda muhim. U front-ofis (mijozlar bilan ishlash), bekofis 
(ma’muriyat) va buxgalteriyaga bo’ linishi kerak. Bu vazifalarni aniq taqsimlash 
imkonini beradi. valyuta operatsiyalari bitimini tuzishni tashkil etish va uning 
texnologiyasiga yetarli e’tibor berish kerak. 
Hozirgi zamon valyuta dilingini kompyuter va telekommunikatsiya 
texnikasiz, maxsus uskunalar va axborot agentliklarisiz tasavvur etib bo’ lmaydi. 
Bank uchun o’ z mablag’ lari hisobidan xorijiy valyutani sotib olish va 
sotishdan maqsad valyuta kurslari o’ zgarishidan foyda olishdir. 
Valyuta va foiz bitimlarida banklararo vositachilikni ko’ pincha brokerlik 
idoralari o’ z zimmalariga oladilar. Banklar bilan brokerlar hamkorligining 
afzalligi ular telefon yoki boshqa kommunikatsiya vositalari orqali doimiy aloqada 
bo’ lishidadir. Broker bilan hamkorlik qiluvchi banklar unga valyutani sotib olish 
va sotish haqida topshiriqlar beradi va kurslarni belgilaydi. Shu tariqa tez bitimlar 
tuzish uchun real imkoniyatga ega bo’ ladi. 
Hozirgi O’zbekistonda xorijiy valyuta bilan savdo qilishning asosiy qismi 
birmuncha barqaror moliyaviy munosabatlar tarkib topgan eng yirik banklar qo’ 
lida jamlangan. Ular tashqi iqtisodiy munosabatlarga xizmat ko’ rsatish bilan bog’ 
liq operatsiyalar va ichki valyuta operatsiyalarining aksariyat qismini amalga 
oshirmoqda. Yirik bo’ lmagan tijorat banklari xalqaro operatsiyalarni yoki xorijiy 
vakil banklar bilan yirik banklarning O’zbekistondagi vakillik hisobvaraqlari orqali 
olib boradilar. Ularning ayrimlari esa valyuta operatsiyalarini o’ zlashtirishda 
dastlabki qadamlarni tashlamoqda. 

---

25 
Yuqorida aytib o’ tilgan chora-tadbirlar asosan birjadan tashqari valyuta 
bozorining qatnashchilari bo’ lgan xo’ jalik subyektlari uchun qulay shart-
sharoitlar yaratishi lozim.
Hukumat qabul qilgan qarorlarga muvofiq 
korxona va tashkilotlarga chet el valyutasi sotib 
olish tartibi ancha soddalashtirilgan, ya’ni 
korxona 
va 
tashkilotlar 
ularga 
xizmat 
ko’rsatuvchi 
vakil 
banklarga 
o’zlarining 
so’mdagi mablag’ larini chet el valyutasiga 
ayirboshlash xususida talabnoma topshiradilar. 
Shuni ham ta’kidlash kerakki, vakil banklar banklararo savdo sessiyalarida 
talab va taklifga ko’ ra yuzaga keladigan erkin kursga asoslanib, ayirboshlash 
shoxobchalarida chet el valyutasini sotib olish va sotish kursini belgilaydi. 
Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarning quyidagi turlari amalga 
oshiriladi: 
–
eksportchilarning valyuta tushumini majburiy ravishda so-tishlari; 
–
uskunalar, butlovchi buyumlar, xomashyo materiallar vaxizmatlar importi 
uchun chet el valyutasi sotib olish; 
–
jalb qilinadigan chet el kreditlariga xizmat ko’ rsatish bo’ yichahisob-
kitoblar; 
–
chet ellik kreditorlar bilan hisob-kitoblar; 
–
chet ellik investorlar bilan oladigan foyda, dividendlar vaboshqa 
daromadlarni repatriatsiyalash uchun chet el valyutasini sotib olish. 
Birlashgan barqarorlashtirish jamg’ armasi mablag’ larini shakllantirish va 
ulardan foydalanishga oid operatsiyalar: 
–
xizmat safarlari xarajatlarini to’ lash uchun chet el valyuta-sini sotib olish va 
boshqa operatsiyalar. 
Jamg’ arma mablag’ laridan birjadan tashqari valyuta bozorida valyuta 
ayirboshlash kursining ehtimoly oshishi uchun foydalanish mumkin. Jamg’ arma 
valyuta bozoridagi ehtimoliy salbiy holatlar ro’ y berishidan himoyani ta’minlashi 

---

26 
lozim. Banklararo savdo sessiyalarida birjadan tashqari valyuta bozoridagi kurslar 
shakllantiriladi.