E nuritdinov odam fiziologiyasi

 

---

14 
 
Qonning bufer tizimi 
Qon faol reaksiyasining doimiyligi muhim biologik ahamiyatga ega, chunki hujayra 
ichida o'tadigan jarayonlar doimiy muhit sharoitida me'yorida o'tadi, Reaksiya 
doimiyligini ushlab turish qobiliyati buferlik bilan belgilanadi. 
Tarkibida kuchsiz yoki kam dissotsiyalangan kisiota va shu kislotaning ishqorli tuzi 
eritmasi, ishqoriylik namoyon qiladi. 
., Birinchi qonning bufer tizimi bikarbonat tizimi hisoblanadi, chunki u ko'mir kisiota 
va natriy yoki kaliyning bikarbonatlaridan tarkib topgan. 
fir ПГу 1 
\H*\="K^-^-—— Bu yerda K-konstantaning doimiy o'lchami, B-kaliy yoki [BHCOj] 
natriy ionlarini bildiradi. Bu tizim qonning 7-9% lik buferlik qobiliyatini tashkil 
etadi. Modda almashinuvi jarayonida qonga kisiota quyilganda, u bikarbonat bilan 
neytrallanadi, natijada ajralgan ko'mir kisiota o'pkaning kuchli ventilatsiyasi 
natijasida chiqariladi, qaysiki u vodorod ionlari konsentratsiyasini oshirib, nafas 
markazini qitiqlaydi. Natijada, ko'mir kislotaning bikarbonatga munosabati avyalgi 
holatiga qaytadi. 
Qonga ishqor kirishi natijasida kumir kisiota neytrallanadi. Shu tufayli nafas markazi 
faoliyati zaiflashadi, o'pkada kumir kislotasining ajralishi pasayadi, ortiqcha 
bikarbonat buyrak orqali chiqariladi. Odatdagidek у ana ko'mir kisiota bikarbonatga 
nisbati tiklanadi. 
Bikarbonat miqdori qonda ko'mir kislotaga nisbatan 18 marta ko'p. Qonning buferlik 
hajmi ishqorga nisbatan kisiota uchun yuqori. Buning biologik ahamiyati shuki, 
moddalar almashinuvi jarayonida ishqor kislotaga nisbatan kam hosil bo'ladi. 
Qonning ishqoriy tuzlari ishqor zaxiralarini hosil qiladi yoki zahiraviy ishqoriylik 
hosil qiladi. Qonning ishqoriy zahirasi tarkibida 5,5% CO2 gaz aralashini 100 ml 
qonga kirtish natijasida yutilgan hajmdagi ko'mir kisiota 
bilan aniqlanadi. Me'yorda odam qonida ishqor zaxirasi 100 ml qonda CO2 ning 
miqdori 55 dan 70 ml darajasida bo'ladi. Ishqoriy zahira ovqatlanishga ham bog'liq, 
o'simliklar mahsulotlari iste'mol qilinganda mushak faoliyati (mashq qilgan 
sportchilarda boshqa omillarga nisbatan 10% ga oshadi) oshadi. 
Qonning ikkinchi bufer tizimi fosfet tizimi hisoblanadi. Bunda fosfor kislotasining 
kaliyli yoki natriyli bir asosli tuzining ikki asosli tuziga nisbati 
BLJ p/j 
olinadi: l 4 B-kaliy yoki natriy ionini bildiradi. Shuning uchun B2HPO4 
bikarbonat miqdori, erkin karbon kislota miqdoriga bog'liq. 
H
2
C0
3
+B
2
PO
4 = 
BhaPO
4
+BHC0
3
Uchinchi bufer tizimi eng asosiysi - bu oqsil bufer tizimi hisoblanadi. Oqsil deyarli 
3M qism karbon kislotani biriktiradi. Qon plazmasida anion va kationlar taxminan 
teng miqdorda va ortiqcha kationlar oqsil bilan ushlab turiladi. Plazma oqsili karbon 
kislotaga nisbatan juda past kislotali, shu tufayli erkin karbon kislota bilan reaksiya 
quyidagicha boradi: 
Bu yerda, B-natriy yoki kaliy ionini bildiradi, p-protein, oqsil. 
Gemoglobinning buferlik roll katta bo'lib, alohida ahamiyatga ega. Gemoglobin 
plazma oqimiga nisbatan 3 marta ko'p kationlarni biriktiradi. 

---

15 
Qonga karbon kislotasi to'planganda u eritrotsitga o'tadi va gemoglobindan ishqoriy 
kationlarni oladi. Shuning uchun bikarbonatlar hosil bo'ladi. Ushbu jarayon ayniqsa, 
oksigemoglobin tomonidan kislorodni yo'qotish paytida kuchayadi, qaysiki, 
gemoglobinga nisbatan 70 marta kuchli kislotali xususiyatga ega. Oqsil gemoglobin 
kuchsizroq kislotali gemoglobinga aylanadi. Gemoglobinga nisbatan kuchliroq, 
karbon kislotasi gemoglobindan ishqoriy kationlarni ajratib oladi: 
BHb+H2CO3^» H.Hb+BCO3, B-kaliy yoki natriy ionini bildiradi.; Hb-gemoglobin. 
Plazma tarkibidagi oqsil gemoglobin miqdorini 3 marta oshiradi. Gemoglobinning 
bufer hajmi plazma oqsili bufer hajmidan 10 marta ortiq. 
Qonda ishqor-kislotali muvozanat mavjud. Ba'zi sharoitda faol reaksiyaning kislotali 
tomonga siljishi-atsidoz, masalan: mushakning shiddat bilan ishlashi yoki uning 
ishqor tomonga siljishi-alkaloz, masalan: o'pkaning kuchaygan ventilatsiyasi. 
Mushakning shiddat bilan ishlash imkoniyati ishqoriy zaxiraga bog'liq. Masalan, 
sportchilarda qancha ishqoriy zaxira ko'p bo'lsa, shuncha shiddat bilan ishlash 
imkoniyati paydo bo'ladi. Qushlar qonida buferlik darajasi katta bo'lsa, ular uzoq 
muddat suv tagida tura oladi. Masalan, o'rdak nafas yo'lini 8 daqiqa qisib suv tagida 
turganida ham qonning buferlik darajasi siljimaydi.