E nuritdinov odam fiziologiyasi

 
Gemoglobin 
Gemoglobin murakkab kimyoviy birikma bo'lib, bir eritrotsitda 400 mln. 
gemoglobin molekulasi mavjud. Gemoglobinning tarkibiga 96% oddiy 
oqsil-globln 
va 4% pigment guruhi - gem kiradi. Har bir gemoglobin molekulasi tarkibiga 4 ta 
bir guruhga mansub bo'lgan gem kiradi. Globin albuminga o'xshagan oqsildan iborat 
bo'lib, aminokislotali tarkibi turli hayvonlarda xilma-xil bo'ladi va shu sababli 
gemoglobin turli xossalarga ega. Gemning tuzilishi esa turli hayvonlarda bir xil 
bo'lib uning tarkibiga ikki valentli temir kiradi. 
Gemoglobin qon plazmasida erigan holda bo'lmay, eritrotsitlar ichida ekanligi 
muhim fiziologik ahamiyatga ega: 1. shuning natijasida qonning yopishqoqligi 
kamayadi. Hispblashlar shuni ko'rsatadiki, qon plazmasida shuncha gemoglobinning 
erishi qonning yopishqoqligini bir necha marta oshirar, yurakning ishini va qon 
aylanishni qiyinlashtirar ekan; 2. Qon plazmasining onkotik bosimi kamayadi, bu 
esa (to'qima suvining qon plazmasiga o'tishi oqibatida) to'qimalarning 
suvsizlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun muhim ahamiyatga ega; 3. Eritrosit ichida 
maxsus kimyoviy muhit borligidan gemoglobinning kislorod biriktirishi uchun keng 
sharoit vujudga keladi. 
Kislorod bilan birikkan gemoglobin 
oksigemoglobin 
(HbO
2
), kislorodni to'qima va 
hujayralarga bergan gemoglobin esa 
qaytariigan gemoglobin 
det> ataladi. 
 
Gemoglobinning spektral tahlili 
Gemoglobin, oksigemoglobin, karbooksigemoglobin va uning boshqa birikmalari 
spektr nurlarini yutib, maxsus chiziqlarni beradi. Masalan, yorug'lik nurlarini 
oksigemoglobin eritmasi orqali o'tkazib, spektrning sariq-yashil qismida, D va E 
chiziqlari orasida ikkita qoramtir chiziqni aniqlash mumkin. Spektrning sariq-yashil 
qismidagi bir keng qora chiziq qaytarilgan gemoglobin uchun xarakterlidir. 
Oksigemoglobin gemoglobmdan rangi bilan birmuncha farqlanadi, shuning 
uchun oksigemoglobinli arterial qon qip-qizil bo'ladi. Qon kislorodga qancha 
ko'p to'yingan bo'lsa, qizil rangi shuncha ravshan ko'rinadi. Vena qonida esa, 
qaytarilgan gemoglobin ko'proq, bunday qon to'q olcha rangida bo'ladi. 
Katta yoshli kishilar qonida o'rta hisob bilan 14% gemoglobin konsentratsiyasi 
mavjud bo'lib, umumiy miqdori esa 600 g ga teng. Oxirgi ma'lumotlarga ko'ra 1 g 
gemoglobinda 3,5 nig temir mavjud va shunday qilib odam organizmining hamma 
eritrotsitlarida uning miqdori 2500 mg dan oshmaydi. 
Gemoglobin, mioglobin, ge mere tin, xlorkruorin tarkibida temir, gemotsianinda-
mis gemovanadinda esa-vanadiy elementlari bor. Gemoglobin pigmentlari orasida eng 
muhimi xromproteinlardir. 
Odam organizmida eritrotsitlarning hosil bo'lishi va parchalanishiga yiarasha 
gemoglobin ko'mikning eritroblastlarida (yosh eritrotsitlarida) sintezlanadi. Bir 
kechayu kunduzda qariyb g g, ya'ni 1% dan sal ko'proq gemoglobin parchalanadi va 
о Ч pigmentlariga (bilirubin, biliverdin) aylanadi. 
Oksigemoglobindan tashqari, qonda gemoglobin karbonat angidrid bilan birikib, 

---

19 
karboksigemoglobin (HbCO
2
) hosil qiladi. Bu birikma modda almashinuvi natijasi 
bo'lgan 
CO
2
tashilish 
shakllaridan 
bin. 
Karboksigemoglobin 
oksigemoglobinga qaraganda mustahkamroq 
birikmadir. Gemoglobin is gazini sekinlik bilan, anchagina uzoq vaqt davomida va 
toza havodan nafas olib turilgan taqdirdagma beradi. Shuning uchun ham is gazidan 
zaharlanish hayotga xavf solishi mumkin, is gazidan zaharlangan kishiga beriladigan 
birinchi yordam uning o'pkasini toza havoga yolchitishidan iborat. Kisloroddan 
nafas olinganda gemoglobindan is gazining chiqib ketishi 15-20 baravar tezlashadi. 
Metgemoglobin 
(metHb) 
gemoglobinning 
mustahkam 
birikimasidir. 
Metgemoglobin hosil bo'lganda, temirning valentligi o'zgaradi: gemoglobin 
molekulasidagi ikki valentli temir uch valentli temirga aylanadi. Qonda 
metgemoglobin ko'p yig'ilib qolganda, qon to'qimalarga kislorod bera olmaydi va 
organizm bo'g'ilib o'lib qoladi. 
Metgemoglobin jigar rangi va spektrning qizil qismida yutish chizig'i borligi bilan 
gemoglobindan farq qiladi. Kuchli oksidlovchilar: ferritsionid (qizil qon tuzi), kaliy 
permanganat, amilnitrit va propilnitrit, anilin, bertoll tuzi, fenatsetin ta'sir etganda, 
metgemoglobin hosil bo'ladi. 
Mioglobin - mushak gemoglobini skelet va yurak mushaklarida uchraydi. 
Uning oqsilsiz (prostetik) guruhi-gem gemoglobin molekulasidagi shunday guruhga 
o'xshaydi, oqsil qismi- globin esa gemoglobin oqsiliga qaraganda kamroq molekular 
og'irlikka ega. 
Odam mioglobini organizmdagi jami kisloroddan 14% ni biriktira oladi. 
Mioglobinning bu xossasi ishlayotgan mushakni kislorod bilan ta'minlashda muhim 
rol o'ynaydi. Mushak qisqarganda kapillarlari qisilib, mushakning ba'zi qismlarida 
qon yurishi to'xtasa ham, mioglobin bilan birikkan kislorod borligi tufayli, 
mushak tolalari bir qadar vaqtgacha kislorod bilan ta'minlanib turadi.