İkt-baza bilikləri

Nadir-
Qolitsin Danışıqları və Xəzərsahili Vilayətlərinin Tərk Edilməsi (1734-
1735) 
1734-1735 ill
ərində Nadir Şahın və Rusiyanın diplomatik nümayəndəsi S.Qolitsinin 
danışıqları, Xəzərsahili vilayətlərinin Rusiya tərəfindən tamamilə tərk edilməsinin 
sülh şərtlərini müzakirə etdi. Bu danışıqlar, Qafqaz bölgəsindəki siyasi və ərazi 
münaqişələrin nizamlayıcı bir elementi kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. 
Nadir Şahın Xəzərsahili vilayətlərində Rusiya qüvvələrinin mövcudluğuna qarşı 
etdiyi mübariz
ə, 1732-ci ildə başlamışdı. Nadir Şahın bu mübarizədə uğurlu olması 
v
ə Xəzərsahili bölgəsində hakimiyyətini daha da möhkəmləndirməsi, Rusiyanın 
Qafqaz bölg
əsindəki maraqli və ərazi nailiyyətlərinə ciddi təhlükə yaradırdı. 
1734-cü ild
ə, Nadir Şah Rusiya ilə sülh danışıqlarına başladı və bu danışıqların 
n
əticəsində müstəqil bir sülh müqaviləsi əldə etdi. Sülh müqaviləsinin əsas 
şərtlərindən biri, Rusiya qüvvələrinin Xəzərsahili vilayətlərindən tamamilə çıxması 
idi. S.Qolits, Rusiya hakim dair
ələrinin Qafqaz bölgəsindəki siyasi nüfuzunu 
qorumaq üçün, X
əzərsahili vilayətlərindən çıxışa razılaşdı. 
1735-
ci il martın 10-də imzalanan sülh müqaviləsi ilə birlikdə, Rusiya qüvvələri 
X
əzərsahili vilayətlərindən tamamilə çıxdı. Bu, Nadir Şahın Qafqaz bölgəsindəki 
siyasi nüfuzunu daha da möhk
əmləndirməsinə və Xəzərsahili vilayətlərinin İran 
ərazisinə birləşdirilməsinə imkan verdi. 
Nadir Şahın bu diplomatik nailiyyəti, Qafqaz bölgəsindəki müstəqil siyasi maraqlarını 
qoruyan bir lider kimi özünü möhk
əmlətməsinin bir nümunəsidir. Bu hadisə, Qafqaz 
bölg
əsində müstəqil siyasi səhnənin formalaşmasında və bölgədəki imperiya 
gücl
ərinin müstəqil siyasi maraqlarının qorunmasında kritik bir dövrdə baş vermişdi. 
Türkiy
ənin Qafqazdan Tamamilə Qovulması və Gəncənin Mühasirəsi (1735) 
 
1735-
ci ilin sonlarına doğru, Nadir Şahın liderliyi altında İran qoşunları, Türk 
qüvv
ələrini Qafqaz bölgəsindən tamamilə qovmaq üçün əməliyyata başladı. Bu 
əməliyyatın bir hissəsi kimi Gəncə şəhərinin mühasirəyə alınması təşkil edildi. Bu 
əməliyyatlar, Nadir Şahın Qafqazdakı nüfuzunu möhkəmləndirmək, İranın 
ərazisindəki kontrolünü artırmaq və Türkiyə ilə olan sərhədini müdafiə etmək 
m
əqsədi daşıyırdı. 
G
əncə, strateji və ərazi əhəmiyyəti olan bir şəhər olaraq, hem İran, hem də Osmanlı 
İmperiyasının maraqli sahələrində yer alırdı. Nadir Şahın bu şəhərin əhatə etməsi, 
Qafqazdakı siyasi və ərazi strukturlarını dəyişdirmək və İranın Qafqaz bölgəsindəki 
nüfuzunu daha da möhk
əmləndirmək imkanını yaratmağa nail oldu. 

---

G
əncənin mühasirəyə alınması, Nadir Şahın siyasi bacarığını və hərbi strategiyasını 
nümayiş etdirirdi. Mühasirə, şəhərin müdafiəsi və təhlükəsizliyini sağlamağa nail 
olmaq üçün strateji planlamaya 
əsaslanırdı. Gəncənin strateji və ictimai əhəmiyyətini 
n
əzərə alaraq, bu mühasirə əməliyyatı Nadir Şahın bölgədəki siyasi nüfuzunu daha 
da artırmasına və Qafqazdakı İran hakimiyyətini möhkəmləndirməsinə imkan verdi. 
İran qoşunu Qazıqumuğu talan edib, yandırdı. Surxay xanı izləyən İran qoşunları 
Samur vilay
ətinin Axta kəndinə tərəf istiqamət aldılar. Nadirqulu xanın qoşunu bu 
yerl
əri qarət edərək, 1734-cü il oktyabrın 3-də Şamaxıda qalmış qoşun hissələri və 
topxana il
ə Qəbələyə gəldi. Nadirqulu xan buradan qoşununu Şimali Azərbaycanda 
türkl
ərin baş dayaq nöqtəsi sayılan Gəncəyə apardı. 1734-cü ilin oktyabrında 
Na
dirqulu xanın qoşunları Gəncə qalasını müəasirəyə aldılar. Mühasirə 4 ay davam 
etdi. Uzunmüdd
ətli mühasirə Nadirqulu xana baha başa gəldi. Bu, eyni zamanda, 
xalqın qarət edilməsinə, ondan daha çox xərac toplanmasına səbəb oldu. Qışın 
yaxınlaşmasına baxmayaraq, Gəncənin mühasirəsi davam edirdi.
Nadirqulu xan, eyni zamanda, rus qoşununun Xəzərboyu vilayətləri tərk etmələri 
bar
ədə Rusiya dövləti ilə çoxdan başladığı danışıqları qurtarmaq qərarına gəldi. O, 
1734-
cü il dekabrın 5-də öz səfiri Hüseyn xanı Rusiyanın diplomatik 
nümay
əndəsinin müşayiətilə Peterburqa göndərdi. Hələ nümayəndə yolda ikən 
Bakıda olan V.E.Levaşov Peterburqdan rus qoşununun Xəzərsahili əyalətlərindən 
tamamil
ə çıxması barədə gələcək müqavilənin layihəsini almışdı. İran hökumətinin 
ir
əli sürdüyü təkliflərə Rusiyanın işgüzar dairələri razı olduqdan sonra, 1735-ci il 
martın 10-da Gəncə yaxınlığında Rusiya ilə İran arasında müqavilə imzalandı. 
H
əmin sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə, rus qoşunu Xəzərsahili vilayətləri 
tamamil
ə tərk etdi. Əlbəttə, bu vəziyyət Xəzərsahili vilayətlərin əhalisinin Rusiya ilə 
tarix
ən yaranmış ticarət əlaqələrinin inkişafına mane olmadı. Hər halda, bu 
vilay
ətlərin yenidən feodal müstəbidliyinin himayəsinə daxil edilməsi mənfi 
n
ətncələrə -Azərbaycanın məhsuldar qüvvələrinin dağılmasına, iqtisadi və mədəni 
h
əyatının geriləməsinə səbəb oldu. 
Nadirqulu xan X
əzərsahili vilayətlərə yiyələndikdən sonra, türklərin Qafqazdan 
tamamil
ə qovulması ilə məşğul oldu. Gəncənin mühasirəsi hələ davam edirdi. Kiçik 
türk qarnizonu Osmanlı hissələri yerləşən Qars və İrəvandan yardım almaq 
ümidind
ə idi. Odur ki, müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Nadir bu imkanı boşa 
çıxarmaq üçün mühasirəyə alınmış qala ətrafında kiçik dəstə qoyub qoşununu 
Qarsa doğru yönəltdi. Orada isə türk qoşunlarının Abdulla paşanın başçılığı altında 
G
əncədəki türk qarnizonuna köməyə getdiyini eşitdi. Nadirqulu xanı Qafqazın 
q
ərbində hərbi əməliyyat aparmaq fikrindən yayındırmaq üçün, Türkiyə sultanı 1735-
ci ilin mayında Krım xanına Qafqaz üzərinə yürüşə çıxmağı əmr etdi.

---

XVIII 
əsrin sonları, Azərbaycan üçün dörd əsas xüsusiyyəti ilə ayırd edilir: siyasi və 
ictimai d
əyişikliklər, müstəqil dövlət strukturlarının formalaşması, mədəni inkişaf və 
iqtisadi f
əaliyyətin artması. 
Siyasi v
ə ictimai dəyişikliklər əsasən Osmanlı və İran imperiyalarının Azərbaycan 
ərazisində tərəqqi etməsi ilə bağlı idi. Nadir Şahın Qafqazı fəth etməsi və 
Az
ərbaycanın İranın bir hissəsi kimi birləşdirilməsi bu dövrün əsas siyasi 
hadis
ələrindən biri idi. Nadir Şahın qızı Məryəm xanımın Azərbaycan valisi olması 
il
ə bu bölgə İranın müstəqil idarəetməsi altında oldu. Osmanlı imperiyası isə 
Az
ərbaycanın şimal qismini əhatə edən Qarabağ, Şamaxı və daha bir sıra vilayətləri 
əldə etdi. 
Müst
əqil dövlət strukturlarının formalaşması əsasən Xurşud bəy Ziyadxanlı və 
Əhməd xan Qacarın Azərbaycanın müstəqil bir dövlətə çevrilməsində çərdələnmiş 
s
əyləri ilə xarakterizə olunur. Xurşud bəy Ziyadxanlı, Gürcüstan və Şirvan xanlarının 
müst
əqil qüvvələri ilə birgə əməliyyat aparaq, İranın və Osmanlının Azərbaycanı 
bölg
ələrindən çıxarmağa nail oldu və 1747-ci ildə Günəşli və Cavad xanlarla birgə 
Şamaxıda Azərbaycan xanlığını bərpa etdi. Əhməd xan Qacarın hakimiyyəti 
dövründ
ə isə Azərbaycan, Qacar imperiyasının bir hissəsi kimi təşkil olundu və 
başqa müstəqil dövlət strukturları yaranmadı. 
M
ədəni inkişaf əsasən Əhməd xan Qacarın dövründə artaraq, təhsil və ədəbiyyat 
sah
əsində böyük nailiyyətlər əldə edildi. Əhməd xanın dəstəyi ilə Azərbaycan 
ədəbiyyatı böyük bir inkişaf perioduna qoşuldu və bu dövrdə peşəkar ədəbi 
t
əşkilatlar quruldu. 
Iqtisadi f
əaliyyətin artması isə gənc dövlətin əsas əməliyyat sahələrindən biri idi. 
Ticar
ət və sənayenin inkişafı, infrastrukturların qurulması və körpülərin tikintisi bu 
dövrün diğer diqqət çəkən xüsusiyyətləridir. 
XVIII 
əsrin sonları, Azərbaycan üçün siyasi, ictimai, mədəni və iqtisadi inkişafın 
yaşandığı bir dövr idi və bu dönəm, regionun tarixində önəmli bir keçid mərhələsini 
t
əşkil etmişdir.