Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

 
2.2. Qomusiy olimlar - Muhammad al - Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Abu Ali Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek va Zahriddin Muhammad Boburning 
geografiya sohasidagi ta’limotlari 
 
Tarixchilar Turon zaminida tarkib topgan madaniyatni eramizdan 2 ming yil 
ilgari vujudga kelgan deb ta’kidlaydilar. Buni yurtimiz voha hududlarida topilgan 
arxeologik qazilmalar ham tasdiqlamoqda. Bunga eramizgacha bunyod etilgan 
qariyb uch ming yillik tarixga ega bo‘lgan Samarqandagi Afrosiyob, Buxoro, 
Termiz, Xiva, Shahrisabz, Marg‘ilon, Toshkent kabi shaharlar yorqin misoldir. 
Ayniqsa, Xorazm vohasida qad ko‘targan qal’alarni suv bilan ta’minlash 
maqsadida yirik kanallar tarmog‘i barpo qilingan. Murakkab tarzda qurilgan sun’iy 
sug‘orish inshootlari boshqa sharq mamlakatlaridek sahro qumliklari bilan 
o‘ralgan. Qurilgan kanallar Xorazm dehqonchiligining asosi bo‘lib, bu o‘lka 
qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda muhim o‘rin tutgan. Buni qadimda yaratilgan 
irrigatsiya tizimi tarmoqlari hamda bunyod etilgan qal’a inshootlarining hozirgi 
kunda ham mavjudligi tasdiqlaydi. 
“Buyuk ipak yo‘li”ning Xorazm o‘lkasidan o‘tishi uni qadim zamonlarda
Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq, Kavkaz, Yevropa davlatlari bilan yaqindan savdo-
sotiq qilishi tufayli iqtisodiy o‘sishiga zamin yaratgan. IX-XIII asrlarda ko‘hna 
Urganch Xorazmning yirik iqtisodiy, madaniy savdo markazi hisoblanib, unda fan, 

---

38 
san’at, madaniyatning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar 
yaratilgan. Xorazmda yozuv ham juda qadimdan mavjud bo‘lgan. Tuproqqal’a 
saroyi xarobalaridan topilgan teriga va yog‘ochga yozilgan yozuv va hujjatlarning 
topilishi buning yaqqol isbotidir. Geografik bilimlar juda qadimdan rivojlana 
boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshootlari qurish, qal’alar bunyod etish, hisob-
kitoblarni bajara olish, yerlarning past-balandliklarini aniq bilishni taqozo etgan. 
Bularni bajarish geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning qum sahrosi 
oralig‘ida joylashganligi ularni uzoq-uzoqlarda joylashgan davlatlar bilan savdo-
sotiq ishlarini ham yaxshi bilishni taqozo etgan. Sug‘oriladigan dehqonchilikni 
amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun kalendar (taqvim) tuzish zarur bo‘lgan. 
Mana shularning barchasi Xorazmda matematika, geodeziya, geografiya, 
astronomiya, kartagrafiya kabi fanlarning juda qadimdan shakllanganligidan 
dalolat beradi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo‘lgan kalendarlarning topilishi va 
ularning mavjudligini Beruniy o‘z asarlarida yozib qoldirgan. VIII asrdagi arab 
istilolari Xorazmda fan va madaniyatning taraqqiyotini o‘nlab yillar orqaga surib 
tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir necha davlatlarga bo‘linib ketadi. Shu 
davrdan boshlab Xorazmda fan yana taraqqiy eta boshladi. 
Jahon 
ilm-fanining 
buyuk 
namoyondalaridan biri bo‘lgan mashhur 
qomusiy olim