Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

Abu Rayhon Beruniy (973 – 1048 yillar) 
edi. U Xorazmning qadimgi poytaxti Kot 
(hozirgi Beruniy) shahrida tug‘ilgan. 
 
Buyuk qomusiy olim, tabiatshunos-
geograf, 
o‘z 
zamonasining 
hamma 
fanlarini, birinchi navbatda falakiyot 
(astronomiya), 
fizika, 
matematika, 
geologiya, 
geodeziya, 
mineralogiya, 
biologiya, 
kimyo, 
tilshunoslik, 
tarix, 
mamlakatshunoslik va boshqa fanlarni 
egallagan 
siymodir. 
O‘z 
davrining 
mashhur olimi, astronom va matematik 
Abu Nasr Ibn Iroq Mansur esa unga 
ustozlik qilgan. Beruniy Jurjon shahrida 
«Al-osor al boqiyaan al-kurun al xoliya» 
(O‘tmish avlodlaridan qolgan yodgorliklar) 
nomli o‘lmas asarini yaratadi. Asarda yunonlar, eroniylar, arablar, sug‘diyonlar, 
xorazmliklarning kalendar tizimini mufassal yoritadi va ularni qiyoslaydi. Asar 
«Kun va tun ekanligi haqida so‘z», «Oy va yillarning mohiyati», «Oyning 
manzillari haqida so‘z», degan boblardan tashkil topgan. 
Ushbu asar alloma tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan 1968 yilda 
o‘zbek tiliga tarjima qilinib nashrdan chiqqan. Beruniyning «Hindiston» nomli 
yirik asari (“Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarni aniqlash 
kitobi”) 1030 yilda yozilgan bo‘lib, asar G‘arb va Sharq olimlari tomonidan 
yuqori baholangan. Asarda hind adabiyoti, falsafasi, aniq fanlar, geografiya, 
etnografiya, qonunshunoslik va urf-odatlar, din, hind yozuvining turlari kabi 
masalalar yoritilgan. U dunyoda birinchi bo‘lib yer shari shakli, eni 5 metr 
keladigan globusni yasaydi. Lekin u yasagan asbob bizgacha yetib kelmagan va 
uning qismlari saqlanmagan. Vatandoshimiz Beruniyning globus yaratganiga ham 
1000 yil to‘ldi. Beruniy yaratgan asarlarning aksariyatida geografik bilimlar keng 
o‘rin egallaydi, jumladan u O‘rta Sharq olimlari orasida birinchi bo‘lib Yerning 
shar shaklida ekanligini isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi degan g‘oyani 
ilgari surgan. Bu Beruniyning geografiya fanida o‘tmishdoshlarning yutuqlarini 
to‘la egallaganligini ko‘rsatib qolmasdan unga juda ko‘p yangiliklar 
qo‘shganligidan dalolat beradi. 

---

42 
Beruniyning «Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalar» asarida 
geografik bilimlar keng o‘rin egallaydi. Asarning ayrim boblari kenglik va 
uzoqliklarga, joylarni iqlimiga qarab bilish va hokazolarga bag‘ishlangan. 
Beruniyning yer sathidan dengizlarning taqsimlanishi to‘g‘risidagi nazariyasi 
uning dunyoqarashi nihoyatda keng ekanligini ko‘rsatadi. U o‘zining bu asarida 
o‘zidan oldin o‘tgan geograflarning ma’lumotlarini o‘zi to‘plagan ma’lumotlar 
bilan to‘ldiradi. Beruniy o‘zining geografik tadqiqotlarida o‘sha zamon sayyohlari 
ma’lumotlaridan keng foydalangan. 
Ayniqsa, bu borada minerallar, tog‘ jinslari, viloyatlarining uzoqligi, 
kengliklarini aniqlashda savdogar va sayyohlardan eshitgan materiallardan unumli 
foydalangan. Adabiyotlardan yaxshi xabardor bo‘lish va sayyohlar bilan yaqin 
aloqada bo‘lganligi tufayli u Boltiqbo‘ylari, Oq dengiz, Sharqiy Yevropa kabi uzoq 
va kam o‘rganilgan mintaqalar haqida ham ko‘pgina tasavvurga ega bo‘lgan.
Beruniyga ekvatorning janubidagi hududlar ham ma’lum edi. Bu to‘g‘rida u 
«Bizda yoz bo‘lgan paytda u yerda qish bo‘ladi» deb yozadi. U Shimoliy hududlar 
haqida ham ma’lumot bergan. 
Beruniyning «Yerda dengizlarning taqsimlanish nazariyasi» O‘rta asr 
geograflari o‘rtasida munosib o‘rin egallagan edi. O‘sha davr geograflari ham 
dengizlar taqsimlanishi haqida ko‘p fikrlar aytganlar, ammo o‘z davri uchun 
nisbatan mukammal va puxtaligi bilan Beruniy nazariyasi ekanligini 200 yil keyin 
yashagan arab geografi Yoqut alohida uqtirgan edi. «Munajjimlik san’atidan 
boshlang‘ich tushunchalar»dan tashqari Beruniy tasviriy geografiyaning masalalari 
bilan ham o‘zining boshqa asarlarida ko‘proq to‘xtaladi. 
Bu asarlarning deyarli ko‘pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Jumladan, uning 
mashhur «Iqlimlarning bo‘linishi» asarining faqat nomigina ma’lum. Alloma 
o‘zining «Hindiston» asarida geografiyaga oid juda boy meros qoldirgan. U bu 

---

43 
asarida okean, uning sohillari, davlatlarning katta-kichikligi haqida qimmatli 
ma’lumotlar yozib qoldirgan. Asarda Hindiston daryolari alohida bob qilib 
berilgan. Unda hind daryolarining boshlanishi, rejimi haqida ham anchagina 
geografik ma’lumotlar qoldirgan. Beruniy bu asarida hindlarning geografiya 
sohasidagi mavjud bilimlarini ham umumlashtirishga harakat qiladi. 
Beruniyning bizning zamonamizgacha yetib kelgan geografik asarlaridan 
eng muhimi «Turar joylar orasidagi masofalarni tekshirish uchun joylarning oxirgi 
chegaralarini aniqlash haqida» nomlar asarini yaratdi. Bu asar 1025-yilda yozilgan. 
Beruniy mazkur asarida yer yuzining odamlar yashaydigan qismlarini iqlimga 
bo‘ladi. Ayniqsa, uzoq viloyatlar haqida juda ko‘p ma’lumotlar qidiradi. U bu 
asarida yettinchi iqlimning qarshi tomonidagi mamlakatlar aholisi iqlimi haqida 
so‘z yuritadi. Bu yerdagi odamlar qishda chanalarda, chang‘ilarda yurishini izohlab 
shunday deb yozadi: «Kishilar bu yerga valakushalar- chanalar bilan keladilar, 
ularga oziq-ovqatlar ortib qorlar ustidan yurib boradilar yoki ularni itlar tortadilar. 
Ikkinchi yurish vositasini suyaklardan yasaydilar va oyoqlarga bog‘lab qisqa vaqt 
ichida uzoq masofalarni bosib o‘tadilar» deydi. 
Beruniy «Al-Qonun va Al-Mas’ud» asarida geografiyaga oid ma’lumotlarni 
keltiradi. U bu asarida Hindiston, O‘rta Osiyoning, Xitoy, Tibet bilan bo‘lgan 
chegaralarni u yerda yashovchi aholini ta’riflaydi. Metrologiya va iqlimshunoslik 
fani o‘tilayotgan ko‘pgina masalalarni ham Beruniyning qator asarlarida uchratish 
mumkin. Allomaning g‘arbiy qit’aning mavjudligi haqidagi bashorati alohida 
diqqatga sazovordir. Uning bu aytgan fikrlariga asoslanib, Beruniyni Amerika 
qit’asini kashfiyotchisi deya olishimizga bemalol asos bor. Beruniy 
geografiyaning matematik masalalari bilan ham juda mukammal shug‘ullanadi. U 
bu soha bo‘yicha o‘nlab risolalar yozadi. Afsus, ularning aksariyati bizgacha yetib 
kelmagan. Beruniyning matematika, geografiya fanlari bo‘yicha eng qiziqqan 
masalalaridan biri geografik obyektlarning kenglik va uzoqligini aniqlash metodini 
ishlab chiqish va takomillashtirish edi. Geografik koordinatalarni aniqlash 
metodlari Beruniygacha ham mavjud edi. 
Beruniy o‘z zamondoshlari va o‘zidan oldin o‘tgan olimlarning geografik 
kenglik va uzoqliklarni aniqlashdagi turli metodlarni bir-biriga taqqoslaydi. 
Ularning aniqlik darajasini belgilaydi. Boshqalarning bu boradagi ishlariga 
tanqidiy yondashib, ularga o‘z fikrini yozib qoldirgan.
Beruniy «Al-Qonun» «Al-Mas’ud» asarlarida ham yer yuzidagi ko‘pgina 
geografik obyektlarning kenglik, uzunliklarini va ularning jadvallarini keltiradi. 
Beruniyning kuzatishlari va o‘lchash ishlari juda aniqlik bilan bajarilgan. Xususan 
geografik koordinatalari borasidagi ishlari hozirgi zamondagidan juda oz farq 
qiladi. Ammo uning bu borada o‘lchash ishlari o‘rta asr olimlari natijalaridan bir 

---

44 
muncha aniqligi bilan ajralib turadi. Bu borada Beruniyning tarixda birinchi bo‘lib 
ko‘pgina geografik kenglik va uzoqliklarni 15
0
0 gacha aniqlikda hisobladi. 
Beruniy o‘z tadqiqotlarida grek olimi Ptolemey asarlarida sayyoh va 
savdogarlar materiallaridan foydalanganliklarini e’tirof etadi. Ammo ularning 
aksariyatlaridan taqqoslash maqsadida foydalanadi, o‘zi ko‘proq kuzatuv ishlari 
olib boradi. 
Bu Beruniyga joylarning kenglik va uzoqliklarini aniqlashda yangi original 
metodlar ishlab chiqishga imkon yaratadi. Tadqiqotchilar va olimlar kenglikni 
aniqlash uchun XV asrda Tixo Brago qo‘llagan metod va formulalar Beruniy 
tomonidan yaratilganligi uning «Al-Qonun, Al-Mas’ud» asarida batafsil 
yoritilganligini e’tirof qiladi.
Beruniy Buxoro shahrining kengligini 39
0 
46ʹ deb o‘lchaydi. Buxoroning 
hozirgi aniqliq bilan o‘lchangan kengligi 39
0 
20ʹ ya’ni xatolik 26 minutga teng. 
Boshqa obyektlar va qo‘rg‘onlar haqidagi ma’lumotlar ham xuddi shunday 
xatoliklar bilan farq qiladi.
Beruniy yer kattaligini bir necha bor o‘lchab ko‘radi. Tekshirish ishlarining 
ko‘p qismini Hindistonda olib boradi va bu borada yangi metod ishlab chiqadi. Bu 
metod «Yer o‘lchami tog‘ tepasidan ko‘rinadigan pastlik gorizontni kuzatish yo‘li 
bilan aniqlash haqida» asarlarida bayon etilgan. Afsus asar bizgacha yetib 
kelmagan. Yer aylanasi uzunligi o‘lchash uchun qanday joy tanlangani haqida u 
shunday deb yozadi: «Bu maqsad uchun men Hindistonda keng tekislik ustidagi 
baland tog‘ni tanladim, tekislik sathi dengiz sathidan ham tekisroq edi». 
Beruniy yer sathi hajmini hisoblab, meridian yoyi uzunligini 1 gradusi 111,6 
km (111,1 hozirgi) teng ekanligini o‘lchaydi. To‘g‘ri, Beruniy o‘z o‘lchash 
ishlarini «Farsang birligi» bilan bajaradi. Beruniyning bu metodlari keyingi 
davrlarda unitilib ketdi. Faqat Yevropada XVI asrda uning o‘lchash ishlari 
qaytadan kashf etildi. 
Beruniy o‘zining «Burjlar va mamlakatlar proeksiyasi» haqida degan asarida 
kartagrafik proeksiyalar haqida qator tadqiqotlar qiladi. Hozirgi zamon olimlari 
uning ba’zi proeksiyalarini hozir ham amaliy ahamiyatini yo‘qotmaganligini 
ta’kidlashadi. Alloma biologiya, mineralogiya sohalarida ham buyuk kashfiyotlar 
qiladi va ularni o‘lmas asarlarida yozib qoldirgan. 
U 1048-yilda yozib tamomlagan «Qimmat baho toshlarni bilib olish bo‘yicha 
ma’lumotlar» kitobi uning mineralogiya sohasiga oid eng buyuk va eng so‘nggi 
asari sanaladi. Asarning arabcha matni 1937-yilda Hindistonda nashr etildi. Bu 
kitob 2 qismdan iborat bo‘lib, 1. Mineralogiyaga, 2. Metallarga bag‘ishlangan. 
Beruniy mineralogiya va fizika fanlari tarixida birinchi bo‘lib minerallarning 
solishtirma og‘irligini aniq o‘lchaydi va bu borada maxsus asbob ham yasagan. 

---

45 
Olim aniqlagan solishtirma og‘irliklar hozirgi zamon fani qo‘llanilayotgan 
ma’lumotlardan deyarli farq qilmaydi.
Beruniy O‘rta Osiyo foydali qazilmalari haqida ham muhim tadqiqotlar 
qilgan. U Farg‘onada tabiiy gaz, neft va boshqa jinslar, Zarafshon daryosining 
boshlanishi qismida esa temir, simob olish texnologiyasiga ham to‘xtaladi. 
Beruniy gidrologiya sohasida ham ko‘pgina ishlar olib bordi. U Amudaryo 
o‘zanining o‘zgarishi, Orol dengizining paydo bo‘lishi nazariyalarini yaratish 
bo‘yicha ham shug‘ullanadi. Uning qadimiy sug‘oriladigan hududlarning rejimi, 
buloqlarning paydo bo‘lishi haqidagi tadqiqotlari geografiya fani sohasiga 
qo‘shgan katta yutuq hisoblanadi.
Buyuk olim qiziqqan sohalarini sanab chiqishdan ko‘ra, qiziqmagan sohalarini 
sanab chiqish osonroq. Uning ilmiy merosi 152 ta kitob va risolalardan iborat. 
Afsuski, hozirgi kunda olimning 38 ta asari ma’lum. Beruniyshunos olim va 
tadqiqotchilar tomonidan uning ilmiy merosini o‘rganish davom etmoqda. 
Jahon madaniyati va taraqqiyotiga
munosib hissa qo‘shgan o‘rta osiyolik buyuk 
qomusiy olim