Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

Zahiriddin Muhammad 
Bobur
(1483 – 1530 yillar) o‘zining 
«Boburnoma» 
asarida 
Turkiston, 
Afg‘oniston, 
Hindistonning 
tabiiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy 
geografiyasiga 
oid 
1000 dan ortiq geografik joy nomlarini 
bayon etgan. Tadqiqotchilar Boburni 
mashhur sayohatchi sifatida, u yurgan 
o‘lkalardagi geografik qonuniyatlarni 
batafsil ta’rifini bayon etishi, o‘z ko‘zi 
bilan ko‘rgan geografik hodisa va 
voqealarni tasvirlashi beqiyos ekanlini 
ta’kidlashadi. Bobur bolalik chog‘larida 
amakilari, tog‘alari bilan uchrashganda, 
ular unga Hirot, Qunduz, Balx 
shaharlariga borib-kelib turish paytidagi 
sarguzashtlarni eshitib, o‘lkamizning geografik qiyofasini tasavvur eta olgan. U 
safarlarga chiqishni yaxshi ko‘rgan, safarlar chog‘ida chiniqqan. “Dahkat – 
O‘ratepaning ko‘hpoya kentlaridindur, ulug‘ tog‘ning tubida tushibtur. Dahkatning 
gird va navohisidagi tog‘larni hamisha yaoq yurib, sayr qilur edim. Aksari yalang 
oyoq yurur edim. Yalang oyoq ko‘p yurgandin, oyoqlarim andoq bo‘lib edikim, 
tog‘ va tosh tafovut qilmas edi”. Andijonning shimolidagi bir “qishloqda ekanda 
har ikki-uch kunda ovg‘a otlanur edim. Ulug‘ changallarni o‘rtab, bug‘u – maral 
ovlar eduk. Ushoq changallariga charga solib, qirg‘ovulga qush solib kezlar eduk” 
degan misralar “Boburnoma”dan o‘rin olgan. O‘qituvchi bo‘laman degan har bir 
geograf Boburning merosini mukammal o‘rganishi kerak. Asarga bir necha xilma-
xil kartalar ilova qilingan. «Boburnoma» asari qimmatli geografik asar bo‘lib, 
hozirga qadar u o‘zining ahamayatini yo‘qotgani yo‘q. 
Qadimgi geograf va sayyohlarning merosini o‘rganish va bu borada xulosalar 
chiqarish maktab geografiya mazmunini belgilashda katta ahamiyatga ega. 
O‘lkamizda bobokalonlarimizning geografik tadqiqotlari geografiya ta’limi 
metodikasini shakllanishi va rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Geografik 
bilimlar har tomonlama kengayib va taraqqiy etib, tasvirlovchi fandan hozirgi 
kundagi mukammal fundamental fan darajasiga aylandi. 
Ammo maktabda fan sifatida o‘qitiladigan geografiya predmeti o‘z «otasi» 
taraqqiyotidan birmuncha boshqacharoq bo‘lgan. Maktab geografiyasi umumta’lim 
maktablarining o‘quv rejalariga boshqa predmetlardan keyinroq kiritilgan. Maktab 
geografiyasi bo‘yicha keng miqyosda XVI asr oxiri XVII asr boshlarida chinakam 
ilmiy geografik asarlar vujudga kelgan. Ayniqsa, golland geografi Bernxard 

---

60 
Vareniy (1650-1662) (Varenius ham deyishgan) «Umumiy geografiya» kitobi 
bilan shuhrat qozongan. Kitobda yer bilimlariga oid geografik bilimlar ancha 
mukammal berilgan edi. Maktab geografiyasini fan sifatida paydo bo‘lishini XVII 
asr desak xato qilmagan bo‘lamiz. Faqat shu davrlardan boshlab geografiya o‘quv 
predmetlari safidan o‘rin ola boshladi. Hatto, buyuk geografik kashfiyotlardan 
keyin ham maktablarda geografiya deyarli o‘qitilmagan. Birinchi geografiya 
darsliklari qatoriga M.Neander (1525-1595) kitoblarini aytsa bo‘ladi. Uning 
asarlarida mamlakatning o‘tmishi qiziqarli ravishda bayon etilgan. Lekin unda 
tarixiy 
ma’lumotlar 
(bilimlar) 
ko‘proq 
berilgan. 
Uning 
fikricha, 
mamlakatshunoslikning mazmuni har bir mamlakatdagi qiziqarli narsa va 
voqealarni aytib berishdan iborat bo‘lishi kerak. Qisqacha qilib aytganda uning 
mamlakatlarni tasvirlashi ko‘proq sarguzashtlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Mashhur 
chex pedagogi Yan Amos Komenskiyni (1592-1670) o‘qitish metodikalarining 
asoschisi deyish mumkin. Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» nomli asarida 
geografiyaning mazmuni va o‘qitish metodlari haqida yaxshigina g‘oya va fikrlarni 
ilgari surgan. 
U geografiyani quyi maktablardan to akademiyalargacha (oliy ma’lumot 
olish) bo‘lgan barcha bo‘g‘inlarda o‘qitilishi shart deb hisoblagan. Komenskiy 
bolaning beshigi va onasi turgan uy uning geografik ma’lumot oluvchi manbai 
bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. U ta’limda sinf - dars tizimini birinchi bo‘lib 
qo‘llaydi. U geografiya o‘qitishni oddiydan - murakkabga, yaqindan-uzoqqa, 
xususiydan-umumiylikka tamoyili asosida o‘qitish va rejalashtirishni targ‘ib qiladi. 
O‘qitishda ko‘rgazmali, ayniqsa, rasm va kartalardan foydalanish zarurligini qayta-
qayta o‘qtirgan. U ko‘rgazmalardan iborat yil fasllarini aks ettiruvchi rasmlar 
to‘plamini tuzgan. Ulardan foydalanishning dastlabki metodikasini ham yaratgan. 
O‘sha davrda undan geografiya o‘qitishda ham unumli foydalanilgan. Darslarda 
gazeta materiallaridan foydalanishga katta e’tibor bergan. Shvesariyalik pedagog 
Iogann Genrix Pestalossi (1746-1827)ning pedagogika va didaktika asarlarida 
geografiya o‘qitish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina amaliy masalalar yoritilgan. 
Uning maktabida geografiya ancha ma’lumotlarga boy qilib o‘qitilgan. Ammo 
uning yangiliklari geografiyada yangi davr ocha olmagan. 
XVIII asrda Rossiyada Pyotr I homiyligida geografiya o‘qitila boshlagan 
birinchi o‘quv yurti 1701 yilda ochilgan Moskva “Matematika va navigatsiya 
fanlari” maktabi bo‘ldi. Oradan ikki yil o‘tgandan so‘ng Rossiyaning birinchi 
umumiy ta’lim maktabi – Glyuk gimnaziyasida ham geografiya o‘qitila boshlandi. 
Ammo bu davrdagi geografiya darsliklari talabga javob bermas edi. Avvalo 
ularning hajmi juda katta 400-650 betni tashkil qilgan. Kitob tili ancha og‘ir bo‘lib 
unda xorijiy atamalar ko‘p uchragan.

---

61 
Rossiya 
Fanlar 
Akademiyasi 
huzurida 
tashkil 
etilgan 
Geografiya 
departamentiga 1757 yildan rahbarlik qilgan M.V.Lomonosovning geografiya fani 
taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi. U birinchi bo‘lib geografiyaning mazmunini 
ta’riflab bergan: “Inson uchun, o‘zining ortiqcha mollarini sotish uchun, dengizda 
xavfsiz suzish uchun, turli davlatlarga sayohat qiluvchilar uchun joylarning o‘rnini, 
daryolarning oqimini, shaharlar oralig‘idagi masofalarni, har xil yerlarning naqadar 
katta, boy va yaqin-uzoqligini, turli xalqlarning xulq-atvorini, odati va hukumatini 
bilishdan zarur narsa yo‘qdir, bularning hammasini bepoyon olamlarni 
o‘rganadigan geografiya ko‘rsatib beradi” (M.V.Lomonosov, soch., t-4, SPb,1898, 
267-s. Uning tashabbusi bilan davlatning turli joylariga doir statistik ma’lumotlar 
yig‘iladi, geografik kartalar tuziladi, mamlakat geografiyasiga doir materiallar 
yig‘ish uchun ekspeditsiyalar uyushtiriladi. Mashhur rus yozuvchisi N.V.Gogol 
maktabda geografiya o‘qituvchisi sifatida faoliyat olib borgan. U “bolalar uchun 
geografiyadan go‘zalroq boshqa qanday fan bo‘lishi mumkin?”, - degan savolni 
o‘rtaga tashlagan, keyinchalik: “O‘qituvchi so‘zining har bir bo‘g‘ini qiziqarli, 
chiroyli bo‘lishi kerak. Diqqatga sazovor barcha joylar, katta tabiiy hodisalar 
yorqin ranglar bilan ifodalanishi lozim. Xayolga kuchli ta’sir etgan narsa esdan 
tezda chiqib ketmaydi”. “Kichik yoshdagi o‘quvchilar, - deb yozgan edi Gogol, - 
butun dunyoning buyuk ocherkinigina bilib olishlari kerakki, bu ocherk butun 
e’tiborni uyg‘ota olsin, geografik dunyoning butun bepoyonligini ko‘rsatib bersin. 
Kattaroq yoshdagi bolalarga dunyoni kengroq tushuntirish lozim. Ular go‘yo ko‘z 
bilan ko‘rgan predmetlarni mikroskopda qaraganday bo‘lsinlar. Ana shundagina 
o‘quvchilar barcha istisnolarni ham va nafis xususiyatlarni ham tushunib oladilar”, 
degan g‘oyalari hozirgi kunda ham o‘z aktualligini yo‘qotgan emas. (N.V.Gogol, 
Mыsli o geografii. Sochineniya, t-8, 1952. 99, 105 betlar). Rossiyada geografiya 
ta’limi metodikasini rivojlantirishda atoqli rus pedagogi Konstantin Dmitrievich 
Ushinskiy (1824 – 1870 yillar)ning xizmatlari katta. U geografiyani maktabdagi 
asosiy o‘quv predmetlaridan biri bo‘lishi kerak degan g‘oyani ilgari surgan. U 
xorijda to‘plagan tajribalari asosida geografiyani o‘rganishni o‘z joyini, ya’ni 
o‘lkasini o‘rganishdan boshlashni tavsiya etgan. K.D.Ushinskiyning taklifiga 
ko‘ra, shogirdi D.D.Semenov tomonidan 1864 yilda nashr etilgan 
“Vatanshunoslik” (“Otechestvovedenie”) o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan 
birinchi xrestomatiya edi. Uning “O‘qituvchilar uchun pedagogik mulohazalar” 
kitobida esa, Vatanni o‘rganish yo‘l-yo‘riqlari asoslanib berilgan.