Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author
Yüklə 56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
62 2.3. Chor Rossiyasi davrida Turkiston o‘lkasida geografiya ta’limi rivoji Umuman olganda Turkiston o‘lkasida geografiya ta’limining taraqqiyoti va rivojlanishi bevosita Rossiya maktablarida geografiya o‘qitish bilan bog‘liq desak xato qilmaymiz. XVII-XIX asrlarda Turkiston hududidagi maktablarda geografiya deyarli o‘qitilmagan. Madrasalarda eng oddiy (elementar) geografik bilimlar bo‘lgan. Lekin ularning aksariyati noto‘g‘ri tasavvurlardan iborat bo‘lgan. XIX asrning 60- yillarida Rossiya Turkistonni bosib olishi tufayli, qisman bo‘lsada geografiyani o‘qitishga ta’sir ko‘rsata olgan. 1866 yilda Toshkentda boshlang‘ich ma’lumot beruvchi birinchi rus maktabi ochilgan. 1877 yilda Toshkentda gimnaziya tashkil etildi. 1879 yilda Turkiston o‘qituvchilari seminariyasi faoliyat ko‘rsata boshlaydi. XIX asrning 80-yillaridan boshlab mahalliy aholi farzandlari uchun maxsus rus- tuzem maktablari ochiladi. Turkistonda birinchi rus-tuzem maktablari 1884 yilda Toshkentda, keyinchalik Samarqand, Xiva, Buxoroda ham ochildi. 1870 yildan boshlab «Turkiston viloyati» gazetasi nashr etila boshladi. Bu gazeta geografiyaning fan sifatida o‘qitilishida va geografik bilimlarni tarqalishida yangi davrni boshlab berdi. Gazetalarda e’lon qilingan maqolalarda ko‘plab geografik ma’lumotlar berilar edi. XIX asrning 90-yillariga kelib o‘zbek tilida geografiya o‘quv qo‘llanmalari tashkil etila boshladi. Nemis olimi A.Geykining maqolalari asosida «Yer xususida ilmdan olingan so‘zlar» nomli ilk o‘zbek tilidagi birinchi geografik qo‘llanma nashrdan chiqdi. Avvalo, u «Turkiston viloyati» gazetasining 1889 yilgi sonida e’lon qilingan edi. 1901 yilda kitobning ikkinchi nashri chop etiladi. Bu kitobda yer shakli, kecha va kunduz, havo, yog‘inlar, iqlim haqidagi ma’lumotlar berilgan. XX asr boshlarida M.V.Lavrovning «Turkiston o‘lkasi geografiyasi va tarixi» nomli risolasi ham o‘lkada geografiya o‘qitishda juda ahamiyatli bo‘ldi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab ijod etgan Hoji Yusuf Xay’atiy madaniyat arbobi, sayyoh va geograf bo‘lgan. U 1880 yilda globus yasagan. U yasagan globusning aylanasi 160 sm masshtabi 1 smda 250 km bo‘lgan. Bu globus hozirgi kunda Samarqand o‘lkashunoslik muzeyida saqlanmoqda. Yangi usul maktablari – musulmon maktablarining ta’lim usuli va dasturlarini isloh qilib, bolalarga ona tilida xat-savod o‘rgatgan va yangilik g‘oyalarini ilgari surgan o‘quv yurti. Dastlab Qrimning Boqchasaroy shahrida 1884 yilda ma’rifatparvar Ismoilbek Gasparinskiy tomonidan tashkil etilgan va u “usuli savtiya tadrijiya” (“rivojlantiruvchi tovush usuli”) maktabi bo‘lgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda tijorat va sanoatning rivojlanishi bu sohalarni boshqara oladigan mutaxassislarni tayyorlash ehtiyojini tug‘dirdi. Mavjud bo‘lgan 63 mahalliy maktablar bolalarga zarur dunyoviy bilim va ko‘nikmalarni bermas edi. Shuning uchun yangi usulda ta’lim beradigan maktablar ochila boshladi. 1893- yilda Buxoro amiri ruxsati bilan Mo‘minxo‘ja Vobkendiy va g‘ijduvonlik domla Fozil sa’y-harakati bilan dastlabki “Yangi usul” maktabi ochiladi. Keyinchalik 1898-yili Qo‘qonda Salohiddin domla va Samarqanddagi paxta zavodi huzurida tatar muallimlari tomonidan ochilgan (o‘zbeklar bu davrda bunday maktablarni “no‘g‘oy maktab” deb atagan). 1900 yildan boshlab Toshkentda jadidchilik harakatining yirik namoyondasi Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1937), 1901-yilda Samarqandning Rajabamin qishlog‘ida Abduqodir Shakuriy (1875- 1943), 1903 yilda Jomboy kentidagi Halvoyi qishlog‘ida Saidahmad Siddiqiy (1864-1927), Namanganning Shohand qishlog‘ida Is’hoqxon Ibrat (1862-1937) tomonidan «yangi usul» maktabi ochiladi. Bu maktablarda mahalliy aholidan yetishib chiqqan jadidlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Unda bolalar sinflarga bo‘linib, partalarga o‘tqazilib o‘qitilgan, darslarda o‘tilgan mashg‘ulotlar dars jadvali asosida amalga oshirilgan. «Yangi usul» maktablarida geografiya o‘qitila boshlanadi. 1905 yilda “yangi usul” maktablari uchun o‘zbek tilida geografiya darsligi va birinchi geografik karta «Turkiston va unga yondosh mamlakatlar kartasi» ham nashr etiladi. Yüklə 56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|