Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Yetkazilgan zararni undirish uchun zarar ko`rgan taraf 
quyidagilarni: 
birinchidan, 
majburiyatning 
haqiqatdan 
bajarilmaganligini; ikkinchidan, zararning mavjudligini; uchinchidan 
buzilgan majburiyat bilan yetkazilgan zarar o`rtasida sababiy 
bog`lanish borligini va, to`rtinchidan, yetkazilgan zarar qancha 
miqdorda ekanligini isbotlab berishi zarur. Agar qonun yoki 
shartnomada zararni to`lashni cheklash, yani kamroq miqdorda 
to`lash nazarda tutilmagan bo`lsa, yetkazilgan zararni to`la hajmda 
qoplanishi zarurligi tamoyiliga amal qilinadi. 
Yetkazilgan zararning narxini aniqlash bo`yicha Fuqa-rolik 
kodeksida (324-m.) yangi qoida belgilangan. Zararni aniqlashda 
majburiyat bajarilishi kerak bo`lgan joyda, qarzdor kreditorning 
talablarini ixtiyoriy ravishda qa-noatlantirgan kunda, bordi-yu, talab 
ixtiyoriy qanoat-lantirilgan bo`lmasa–davo qo`zg`atilgan kunda 
mavjud bo`lgan narxlar etiborga olinishi nazarda tutiladi. Bu masala 
bo`yicha nizo sudda ko`rilgan taqdirda sud vaziyatga qarab, zararni 
to`lash haqidagi talabni qaror chiqarilgan kunda mavjud bo`lgan 
narxlarni etiborga olgan holda aniqlashi va qanoatlantirishi ham 
mumkin. 
Olinmay qolgan daromad (boy berilgan foyda) ga majburiyat 
bajarilgan taqdirda jabr ko`rgan taraf olishi mumkin bo`lgan barcha 
daromadlar kiritiladi. Zararning mazkur shaklini o`ziga xos xususiyati 
shundaki, kreditor tomonidan daromadi haqiqatda olinmagan bo`ladi, lekin 
qarzdor o`z majburiyatini tegishli tarzda bajargan taq-dirda kreditor shu 
foydani olishi mumkinligi eti-borga olinadi. Olinmay qolgan daromadni 
undirish haqida davo bildirilgan taqdirda, davogar ushbu foydani olishi 
mumkinligi va bunga imkoniyat mavjud bo`lganligini, faqat javobgar o`z 
majburiyatlarini buzganligi sababli foydani olishdan mahrum bo`lganligini 
isbotlashi shart. 
Biroq, tovarlarni sotishdan tushgan pul tushumi hi-sobidan foyda 
olish faqat shu tovar tayyorlangan va istemolchiga yetkazib berilgan 
holdagina amalga oshiri-lishi mumkin, shu sababdan davogar unda ushbu 
tovarni sotish imkoniyati borligini va sotishdan tushgan mablag` hisobidan 
nazarda tutilgan foyda olishi mumkinligini isbotlab berishi shart. 
Boshqacha qilib aytganda, davogar ushbu foydani olish uchun 
haqiqatda imkoniyatlar mavjud bo`lganligini isbot-lashi shart. Boy 
berilgan foyda miqdorini isbotlash chog`ida davogarning tahminiy hisob-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kitoblari yoki tahminiy farazlari hisobga olinmaydi, balki daromad olish 
imko-niyati mavjudligi haqida guvohlik beradigan yozma da-lillar: 
davogar bilan uning hamkorlari o`rtasida tuzilgan shartnomalar, tegishli 
shartnoma tuzish haqida taklif bi-lan ulardan olingan kafolat xatlari, 
davogarning shart-noma tuzish haqidagi taklifiga uning hamkorlari bergan 
yozma ijobiy javoblar, kelajakda niyat qilingan ishlar to`g`risida tuzilgan 
bayonnomalar va hokazolar talab qili-nadi. 
Olinmay qolgan daromadning miqdori (boy berilgan foyda), agarda 
majburiyat bajarilgan bo`lganida, kreditor qilishi lozim bo`lgan oqilona 
harajatlar hisobga olinib aniqlanadi. Chunonchi, xom ashyo yoki butlovchi 
buyumlarni yetkazib bermaslik natijasida olinmay qolgan foyda tarzidagi 
zararni qoplash haqidagi talab bo`yicha bunday foydaning miqdori u 
tovarlarni xaridor bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan tayyor 
mahsulotlarni sotish bahosidan kelib chiqqan holda belgilanadi. 
Bunda yetkazib berilmagan xom ashyo yoki butlanishi lozim bo`lgan 
buyumlar qiymati, transport-tayyorlash ha-rajatlari va tayyor mahsulotlarni 
ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan boshqa harajatlar qiymati chegirib 
tash-lanadi. Boy berilgan foydani aniqlashda kreditor tomo-nidan uni olish 
uchun ko`rilgan choralar va shu maqsadda ko`rilgan tayyorgarliklar 
hisobga olinadi. Taraflar shart-nomada majburiyatlar bajarilmagan 
taqdirda aybdor taraf ikkinchi tarafga qoplashi lozim bo`lgan zarar 
miqdorini mustaqil belgilashlari ham mumkin. 
Muddatini o`tkazib yuborish yoki shartnoma maj-buriyatlarini 
o`zgacha tarzda lozim darajada bajarmaslik hollari uchun belgilangan 
neustoykani (jarimani, penyani) to`lash hamda shartnoma majburiyatlarini 
lozim darajada bajarmaslik oqibatida yetkazilgan zararning o`rnini qop-
lash taraflarni majburiyatlarni asl holida bajarishdan ozod etmaydi, qonun 
hujjatlarida va shartnomada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. 
Demak, qonun majbu-riyatni asl holida bajarish shartligi bilan birga asl 
holida bajarishdan ozod qilishni ham nazarda tutgan. Masalan, kechiktirib 
yuborish oqibatida o`zi uchun aha-miyatini yo`qotgan (FKning 337-
moddasi 2-qismi) ij-roni kreditorning qabul qilishdan bosh tortishi, shu-
ningdek voz kechish haqi tarzida belgilangan neustoykani to`lash (FKning 
342-moddasi) qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi.