0 ‘qituvchi о ‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalari va
uslublarnL..
0 ‘qituvchi o‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalarini hal
qilishda bolalarning yoshini e’tiborda tutmog‘i joiz, hamda tarbiya
muammolarini “markaziy tarmog‘i” ni aniqlashga harakat qilish
zarur. Xususan, u shu tarzda o‘quvchining yoshiga qarab, (maktab,
litsey, kollej, oliygoh, va hokazo). Huquqiy tarbiyaning shakl va
uslublarini chuqurlashtirib borgani durust. 0 ‘qituvchining bor sa’y-
harakati, o‘quvchi qalbida o‘z xatti-harakatiga nisbatan chuqur
mas’uliyat hissini uyg‘otishdan iboratdir. Inchunun, huquqiy
fanlarni o^rganish jarayoni uchta asosiy elementlaming uzviy
bog‘liqligi bilan xarakterlanadi. Jumladan, bu o‘qituvichi faoliyati,
o‘quvchilar sa’y-harakati va ta’lim mazmun-mohiyatidan iboratdir.
Xususan, buni shunday izohlash mumkin. Ushbu faoliyat
huquqiy tarbiyaning maqsadlarga yo‘naltirilishi (bo‘ysundirilishi)
va ulaming bilim olish jarayonida o4quvchilar yutuqlari natijalarida
namoyon bo‘lishidir. Shu
tarzda
huquqiy bilimlar (sistemasi)
tizimlar qay tarzda singdirilganligi aniqlanadi hamda tinglovchi-
larda huquqiy qarashlar va axloqiy e’tiqod mavzusini shakl-
lantiradi.
286
7. Mehnat tarbiyasi
Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat
tarbiyasining o‘mi beqiyosdir. Insonning kundalik turmush tarzi
mehnat va faoliyati bUan bog‘Iiqdir. Shu sababli mehnat butun
moddiy va ma’naviy boyliklaming ijtimoiy taraqqiyotining
negizidir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlan-
tirishning ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama
shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatda ulg‘ayish omili hamdir.
Muntazam qilingan mehnat jarayonidagi bola o‘z aqlini. irodasini,
hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin.
Mehnat
- farovon va baxtli hayot kechirishning eng asosiy
sharti bo‘lganligi sababli hamma insonlar uchun majburiydir.
Bolalami mehnatni sevish ruhida tarbiyalash-butun msoniyatni
tarbiyalash demakdir. Shu boisdan yosh avlodni mehnatga to‘g‘ri
munosabatda boiish ruhida tarbiyalash barcha ta’lim-tarbiya
muassasalari faoliyatining asosiy negizi bo‘lib qolmoqda.
Pedagogikada yosh avlodni shakllantirishda mehnat tarbiyasi
juda katta ro‘l o'ynashini ta’kidlab o‘tgan rus pedagogi K.D.
Ushinskiy bunday deb yozgan edi: “Tarbiyaning o‘zi, agar u
kishining baxtiyor bo‘lishini istar ekan, uni baxt uchun tarbiyalash
kerak emas, balki turmush mehnatiga tayorlashi lozim”.
Mehnat faoliyati bolaning tevarak-atrofidagi muhitini, real
buyumlami anglab, bilib olishning mustahkam vositasi boiib, unga
nazariy bilimlami qo‘llanish imkoniyatini yaratib beradi, uning
ongini hissiy tasawurlar bilan boyitish. Jumladan, mehnatning
ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga e’tibor berish, mehnat o ‘quvchining
yoshi, hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo‘lishi, mehnat
faoliyatlari ijodiy harakatda bo‘lishi, o‘z vaqtida turli kasblar
haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahllari bilan doimo
suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Umuman olganda,
mehnat tarbiyasi ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismidir. Mehnat
tarbiyasining bosh g‘oyasi shaxsda mehnat faoliyatini tashkil etish,
ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, ijtimoiy mehnatni qadrlash,
mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash sanaladi. Insoniyat tomonidan
yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar, ijtimoiy
287
taraqqiyot asosida, mehnat faoliyati natijasidir. Jamiyatda tashkil
etiladigan mehnat tarbiyasi yosh avlodni mehnatsevarlik ruhida
tarbiyalash, ulaming vatan ravnaqi, el-yurt farovonligi yo‘lida
mehnat qilish, rivojlangan demokratik va huquqiy davlatni barpo
etish jarayonida faol ishtirok etishga bo‘Igan qiziqishini uyg‘otish,
yagona maqsad yo‘lida harakat qilishga tayyorlashdan iborat
jarayonni o‘z ichiga oladi. Sharqning yetuk mutafakkirlari
mehnatning shaxs kamoloti, shuningdek, jamiyat rivojidagi ro‘liga
yuksak baho berishgan. Zero, mehnat insonning ham ruhan
kamolotga yetishmi ta’minlaydi. Inson o‘z mehnati bilan moddiy
va ma’naviy boyliklami yaratib berar ekan, ayni vaqtda uning o‘zi
ham shaxs sifatida shakllanib boradi, chunki inson aksariyat
hollarda o‘z mehnat faoliyati bilan ijtimoiy munosabatlar subyekti
( ishtirokchisi )ga aylanadi. Shu bois insonni yoshligidanoq mehnat
faoliyatiga jalb etish maqsadga muvofiqdir. Mustaqil har
tomonlama kamolga yetgan barkamol shaxs uchun zarur bo‘lgan
ma’naviyat qirralari iymon, e’tiqod, vatanparvarlik, insonga
cheksiz muhabbat, do‘stlik, sadoqatlik, mehnatsevarlik, milliy
g‘urur kabi fazilatlarini shakllantirish zarur.
Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsad va vazifalari. Mehnat
tarbiyasi o‘quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish,
ularda mehnatga ongli mimosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-
foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllan-
tirishga yocnaltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘Iib, ijtimoiy
tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat
tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va
lining natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko'maklashsin.
Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy
xislati sifatida uning mehnatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir.
0 ‘quvchilaming ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda mehnat
tarbiyasi muhim shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga
oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy
siyosat mazmuni bilan belgilanadi.
0 ‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllan-
tirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan
ijtimoiy islohotlaming asosi sanaladi.
288
Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojianishini yuksak
bosqichga ko‘tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko‘lamda
kompyuterlashtirish, iste’mol mahsulotlarini jahon standartlari
darajasida ishlab chiqishni yolga qo‘yish talab etiimoqda.
Bularning barchasi yuksak inteliektual va jismoniy kaxnolotga
ega bo'lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va
iqtisodiy asoslaridan to‘laqonli xabardor bo‘lish, mehnatga ongli,
ijodiy munosabatda bo‘ladigan yoshlami tarbiyalashni taqozo
etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ta’lim muassasalarida mehnat ta’limi
va tarbiyasini tashkil etishga nisbatan ulkan talablarai qo‘yadi.
Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli
munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida
quyidagi vazifalami ijobiy hal etish maqsadga mu\rofiq:
- yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ulami
zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga
tayyorlash;
- o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish
ehtiyojini hosil qilish;
- ulaming aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
- o‘quvchilaming mavjud bilim larini uzluksiz ravishda
takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;
- ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;
- o ‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga
intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik,
ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona muno
sabatda bo'lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini
shakllantirish;
- o‘quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan
holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga
muvofiq kasblami egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish;
- o'quvchilami kasbga yo‘llash, ulami mehnat faoliyatimng
barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj
mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish.
289
Mazkur vazifalar tizimida o‘quvchilami mehnatga psixologik
va amaliy jihatdan tayyorlash ulaming qiziqish va qobiliyatlarini
aniqlash orqali amalga oshiriladi.
Mehnat tarbiyasi o‘quvchilaming aqliy, ma’naviy-axloqiy,
jismoniy va estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘liq holda yaxlit
tizimda amalga oshiriladi. Chunonchi:
1. Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ulami kasbga
tayyorlashning asosi sanaladi. Zero, mehnat - nazariy va amaliy
bilimlami egallashga yordam beradi, bilim esa o‘z navbatida
shaxsni mehnatga tayyorlashni takomillashtiradi. Mehnat tarbi
yasining samaradorligi o‘quvchilami mehnat faoliyatiga tayyorlash
jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi
bilan belgilanadi.
2. Mehnat tarbiyasi axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi
hisoblanadi. Chunki mehnat faoliyati yordamida o‘quvchida
mehnatsevarlik, intizomlilik, irodalilik, tashabbuskorlik, mustaqil
harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi.
3. Mehnat tarbiyasi estetik tarbiya bilan mustahkam aloqada
olib boriladi. Mehnat tarbiyasi mazmuniga estetik elementlami
singdirish asosida uni amalga oshirish o'quvchilar mehnat tarbi-
yasida katta ahamiyat kasb etadi. Mehnatda go'zallik va o‘z meh-
natidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam
beradi.
Yuqoridagilarga asoslanib, o‘quvchilar mehnat tarbiyasida
quyidagi mezonlami asos qilib olish maqsadga muvofiq. Bular:
- o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini
tushunilishi;
- ulaming ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari;
- ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat
uyg‘otish;
- o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg'ularini
qaror toptirish;
- ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbi
yalash;
- ulaming mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish;
290
- mehnatda ijodkorlikni qo ‘ llab-quvvatlash;
- o‘quvchilarda jamiyat va umumxalq mulkini ko‘z qora-
chig‘iday asrash tuyg‘ularini shakllantirish;
- mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish;
- o‘quvchilaming mehnatni go‘zallik manbai sifatida tushu-
nishlariga erishish va boshqalar. Mehnat inson hayoti, uning
faro von turmush kechirishi uchun hamisha asos bo‘lib kelgan va
shunday bo‘lib qoladi.
Mehnat odamlarning biror maqsad uchun sarflangan vaqti,
aqliy va jismoniy kuchi yoki zarur faoliyatidir. Mehnatsiz yashash
mumkin emas.
Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari. Mehnat
tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab
chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar.
Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil
etiladi. Mehnat ta’limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni,
mashina-traktor saroyi, o‘quv-tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab
chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning dalalarida olib boriladi.
Natijada ma’lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali
mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan
shaxslik fazilatlari shakllanadi.
Shu jihatdan olib qaraganda bugungi kunda mehnat ta’limining
mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta’lim ustu-
vorlik kasb etdi, o‘quvchilami kasbga yo‘naltirish tizimi yangi-
landi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham
o'quvchi ta’lim jarayonida oladi.
Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta’limi bir-biri bilan o‘zaro
bog‘langan. Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega bo‘lishni talab
etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga
tayyorlaydi.
Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko’ra-
dilar, Umumiy mehnat jarayonida o‘quvchilaming kombinatlar,
jamoa hamda fermer xo‘jaliklari, korxona, zavod va fabrikalarda
texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi, shuningdek, ular
tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar.
291
Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa
muhim ahamiyat kasb etadi.
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlaming turli shakllari o’quvchining
texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga
bo'lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garaklarda o‘quvchining
qiziqish va qobxliyatlari namoyon bolladi.
0 ‘quvchilaming to‘garaklardagi faoliyati ma’lum pedagogik
talablarga rioya qilganda samarali bo‘ladi. Chunonchi:
- to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lishi lozim,
ya’ni, o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy
qiymatga ega bo‘lishi zarur;
- texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat
jarayoni bilan uzviy aloqada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy
ta’lim va boshqalar);
- ijtimoiy-foydali,
Dostları ilə paylaş: |