O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

-ets (gor – gorets, kup – kupets, ogur – ogurets), -
k (ruch – k – a, trop – k – a, poch – k – a, prob – k – a).
Morfonema tushunchasi turkologiyaga ham kirib keldi. Xususan, M.Zakiev 
mazkur tushunchani yoqladi, an’anaviy alternatsiyalarni pozitsion
10
Реформатский А.А. Фонологические этюды. – М., 1975. – С.116 – 118; яна қаранг: История 
советского языкознания. Хрестоматия. – М., 1981. 
11
Бернштейн С.Б. Кўрсатилган асар. – С.59. 
12
Чургунова В.Г. Кўрсатилган асар. – Б.37 – 38. 

---

almashinuvlardan ajratmagan holda almashinuvchi fonemalar kompleksini 
morfonema deb hisoblaydi.
13
A.A.Abduazizov esa A.A.Reformatskiyning fikrini quvvatlab, quyidagilarni 
yozadi: «Morfonologiya grammatikaga ham, fonologiyaga ham kirmaydi, lekin 
ularning birligi bo‘lgan fonema va morfemadan foydalanadi. Ba’zi tilshunoslar 
tomonidan taklif etilgan «morfonema» termini (G.Ulashin, N.S.Trubetskoy va h.k.) 
o‘z kuchini yo‘qotadi, chunki u fonemalarning morfemalardagi almashuvi 
(masalan, «ruka – ruchka»da k(ch) natijasida bir yo‘la ikki fonemaga to‘g‘ri 
keladi».
14
Darhaqiqat, fonema variantlari morfema tarkibida uni tashkil etuvchi eng 
kichik birlik sanalar ekan va fonema konkret morfema va so‘zlar tarkibida turli 
variatsiyalarga uchrar ekan (Moskva fonologik maktabi konsepsiyasi bo‘yicha), 
demak, morfema va so‘z tarkibidagi har qanday tovush almashinuvlari fonemalar 
doirasida yuz beradi. Tilshunoslikda hamma sathlarning o‘z birligi bo‘lishi shart 
emas. Masalan, morfonologiyadan tashqari, so‘z yasalishi ham ikki sath birliklari 
(yasalish usuli morfemika bilan bog‘liq bo‘lsa, yasalma leksema sifatida 
leksikologiyaning, so‘zforma sifatida morfologiyaning tekshirish ob’ekti bo‘ladi) 
bilan ish ko‘radi. 
Shunday qilib, hozirgi kunda til strukturasining fonologiya bilan morfemika 
sathlari oralig‘ida morfonologiya sathining mavjudligi ko‘pchilik tilshunoslar 
tomonidan tan olindi. A.A.Abduazizov ta’kidlaganidek, morfonologiyani alohida 
til bosqichi deb hisoblab, unga tegishli barcha xususiyatlarni o‘rganish tilning ichki 
strukturasidagi ba’zi payqalmay qolgan alomatlarni aniqlashda katta yordam 
beradi. 
Grammatikaning boshqa bo‘limlari singari morfonologiya ikki asosiy 
ma’noda qo‘llanadi: birinchidan, ma’lum qurshovda morfema tarkibidagi har 
qanday fonologik o‘zgarish holatlari yoki o‘zgarish sistemasi; ikkinchidan, shu 
o‘zgarishlarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi. Har qanday o‘zgarishni tovushlar, 
fonemalar yoki fonemalar kompleksining almashinuviga kiritish mumkin. Shuning 
uchun morfonologiyaning asosiy o‘rganish ob’ekti sifatida almashinuvchi 
tovushlar, fonemalar, fonemalar kompleksi qaralishi lozim. 
Tilshunoslikning boshqa bo‘limlarida o‘rganilmaydigan quyidagi masalalar 
morfonologiyada o‘rganilishi kerak: 
1.
So‘z va bo‘g‘inning fonologik strukturasi. 
2.
So‘z va morfemaning ma’lum qurshovdagi variatsiyalari: 
a) agglyutinatsiya jarayonida almashinuvlar. Singarmonizm; 
b) kompozitsion so‘z yasalishi va analitik forma yasalish jarayonidagi fonetik 
o‘zgarishlar. Aksent – ritmik strukturaning o‘zgarishi; 
v) reduplikatsiya jarayonidagi fonetik o‘zgarishlar. O‘zak qisqaruvi. 
13
Закиев М. О тюркской морфологии // Советская тюркология. 1984. №1. 
14
Ўша ерда. 

---