O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

1. So‘z va bo‘g‘in tuzilishi 
So‘z tuzilishi 
 
Turkiy tillar arxitektonikasi uning o‘zak morfemasining bir bo‘g‘inliligi bilan 
xarakterlanadi.
15
Bir bo‘g‘inli o‘zak morfemalar to‘rt xil fonetik strukturada 
uchraydi: undosh + unli + undosh (SGS), undosh + unli (SG), unli (G). O‘zak 
morfemaning bunday fonetik strukturalaridan qaysi biri birlamchi ekani masalasida 
turkologlar o‘rtasida bir xillik yo‘q. Xususan, N.A.Baskakov qadimgi turkiy 
o‘zaklar bir bo‘g‘inli va uch tovushli (SGS) bo‘lganini, o‘zakning boshqa fonetik 
strukturalarini birlamchi SGS tipidagi o‘zakdan kelib chiqqanini ta’kidlaydi. 
N.A.Baskakov fikrini Sh.X.Oqboev, Sh.Shoabdurahmonov va A.Ishaev ham 
ma’qullaydilar.
16
B.M.Yunusaliev fikricha, qadimgi turkiy o‘zaklarning birlamchi fonetik 
strukturasi SG tipida bo‘lgan. SGS strukturadagi uchinchi undosh grammatik 
funksiya bajargan.
17
Shunday fikr A.Ye.Kononov tomonidan ham ta’kidlanadi.
18
Qadimgi turkiy o‘zaklarning anlauti masalasi, darhaqiqat, qadimgi bir 
bo‘g‘inli o‘zaklarning fonetik strukturasiga nazar tashlansa, unli bilan boshlangan 
o‘zaklar juda oz qismni tashkil etadi. Masalan, A.M.Shcherbakning turkiy tillar 
qiyosiy fonetikasiga bag‘ishlangan kitobida keltirilgan qadimgi turkiy bir bo‘g‘inli 
so‘zlar lug‘atida jami 473 ta o‘zak keltiriladi. Shulardan 408 tasi undosh bilan, 
faqat 81 tasi unli bilan boshlanadi. Demak, unli bilan boshlangan so‘z atigi 17 
foizni tashkil qiladi, xolos. Bu esa N.A.Baskakovning fikrida jon borligini 
ko‘rsatadi. 
Hozirgi o‘zbek tilida SGS tipidagi turkiy o‘zak morfemalar anlautida 
ng 
undoshidan boshqa barcha undosh fonemalar kela oladi. Masalan, 
bor – b, tor – t, 
zor – z, nor – n, kor – k, yor – y, sol – s, xol – x, hol - h, lol – l, mol – m, pol – p, 
chol – ch, shol – sh, fol – f
va boshqalar (qadimgi turkiy til anlautida esa l va r 
sonorlari ham kelmaydi. Bunday undoshlar bilan kelgan so‘zlar ham o‘zlashgan 
qatlamga mansubdir). 
Demak, o‘zbek tilida so‘z boshida