MAVZU: DEVIANT XULQ – IJTIMOIY-PEDAGOGIK MUAMMO
SIFATIDA
REJA
Ijtimoiy pedagogikada “me’yor” va “me’yordan og‘ish” tushunchalari.
Deviatsiya va uning turlari. O‘smirlarda deviant xulq-atvorning kelib chiqishi
sabablari. Giyohvandlik tushunchasi.
O‘smirlar orasidagi giyohvandlikning biologik, psixologik va ijtimoiy
oqibatlari. Bolalar ichkilikbozligining sabablari va salbiy oqibatlari.
Deviatsiya kontseptsiyasida reabilitatsiya, profilaktika va korrektsiya
masalalari.
Ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan olib boradigan faoliyati
O‘smirlar va o‘spirinlar bilan ishlashda shartnomaning tuzilishi ularning
mutaxassis bilan munosabatlariga jiddiy tuye berishi bilan ijobiy jihatlarga
ega. Asosan, xorij amaliyotida qo‘llaniladigan uzoq muddatli ish shakllari
ijtimoiy-psixologik yondashuvga asoslanadi va to‘rt oydan ortiq vaqxni talab
qiladi. Ijtimoiy-psixologik yondashuvning asosiy vazifalari: biror bir vazifani
bajarishga odatlantirish orqali oilaviy tizimni o‘zgartirish hamda oilaga ta’sir
qiluvchi boshqa ijtimoiy tizimlardagi holatlarni aniqlashdan iborat. Ijtimoiy-
pedagogik yordam sharoitida patronajning qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
Patronaj ijtimoiy ijtimoiy pedagog va oila pedagogik ish shakllaridan bo‘lib,
unda ijtimoiy pedagog tashxis, nazorat va reabilitasiya maqsadlarida
oilagatashrif buyuradi. Bu esa oila bilan uzoq muddatli aloqalarni ushlab
qolishga zamin yaratadi. Patronaj oilani tabiiy sharoitlarda kuzatishga imkon
546
beradi. Patronajning o‘tkazilishi bir qancha tamoyillarga amal qilishni talab
qiladi. Bular: yordamni ixtiyoriy qabul qilish, konfidensiallik va boshqalar.
Shuning uchun ham oilani ijtimoiy pedagog tashrifi to‘g‘risida avvaldan
xabardor qilish lozim. Patronajlar tanlangan ish strategiyasiga qarab doimiy va
bir martalik buladi. Doimiy patronajlar, avvalambor, g‘ayri ijtimoiy oilalarga
nisbatan qo‘llanilishi lozim. Chunki ularni doimiy nazorat qilish intizomga
chaqiradi va vujudga kelayotgan inqirozli holatlarni aniklash imkonini beradi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatda, patronaj bilan bir qatorda, oila bilan ish olib
borishning muhim shakllaridan biri konsultativ suhbat o‘tkazishdir.
Konsultativ suhbat, asosan, hayotiy masalalarni hal qilishda qiyinchiliklarga
duch kelayotgan soglom oilalarga mo‘ljallangan. Yakka tarzdagi konsultasion
suhbatlar bilan bir qatorda, oila bilan ishlashning jamoaviy shakllari –
treninglar qam o‘tkazilishi mumkin. Ijtimoiy-pedagogik trening amaliy
psixologiyada jamoaviy psixologik ish olib borishning faol metodlaridan
foydalanishga asoslangan sohasi sifatida ta’riflanadi. Shuni ta’kidlash joizki,
bugungi kunda o‘tkazilayotgan trening dasturlari ning maqsadlari kengaydi va
trening faqatgina amaliy psixologiya sohasi bo‘libgina qolmay, balki ijtimoiy
pedagogika va ta’lim tizimida ham o‘z o‘rniga ega. Trening bir qancha
individual va jamoaviy ish olib borish usullarininguygunlashuvi bo‘lib, ota-
onalarning psixologik va pedagogik savodxonligini oshirish muammosini hal
qilishning eng istiqbolli usullaridan biriga aylandi. So‘ngi o‘n yilliklar
davomida bu muammo o‘z global ahamiyatini yo‘qotmayapti. Ayniqsa, ruhiy
va jismoniy nuqsonli farzandi bor oilalarda bu muammo nihoyatda keskindir.
Jamoaviy usullar ota-onalarga bir-birlari bilan tajriba almash inish lari,
savollar berish va guruhda qo‘llab quvvatlanishlari imkonini beradi. Bundan
tashqari, axborot almashinuvida yetakchilik rolini bajarish inson faolligini
oshiradi. Yuqoridagi usullar konsultativ suhbat, trening ommabop hisoblanib,
ular ham qisqa muddatli, ham uzoq muddatli shakllarda qullanilishi mumkin.
Oiladagi ijtimoiy pedagogik faoliyat tizimli yondashuvga asoslangan
taqdirdagina yuqori samarali bulishi mumkin. U demografiya, sotsiologiya,
ijtimoiy psixologiya, pedagogika (oilaning tarbiyaviy funksiyasi), huquq,
iqtisod (oila byudjeta), etnografiya, tarix, falsafaga oid ma’lumotlarni
o‘rganishni va ulardan foydalanishni ko‘zda tutadi. Shunday qilib, zamonaviy
sharoitlarda oila turli bilim sohalari: ijtimoiy pedagogika, ijtimoiy ish,
547
sog‘liqni sakrash va boshqalarning markaziy obyektlaridan biriga aylanmokda.
Chunki har bir jamiyatning kelajagi o‘sha jamiyatdagi oilalardagi
muammolarni hal qilishga bog‘liqdir.
Adaptasiya – organizmning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning
shakllanish xususiyati. Shuningdeq adaptasiya organizm faoliyatini tashqi
muhit ehtiyojlariga qarab o‘zgartirish qobiliyati hamdir. Barchatirik
mavjudotlar o‘zgaruvchan atrof-muhitga doimiy adaptasiyani ta’minlovchi
mexanizmlarga ega. Bu qobiliyat gomeostaz asosida ro‘y beradi. Biroqatrof-
muhitning bunday o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish va unga ko‘nika olishi
faqat insonga xosdir. Insonning bu yuqori adaptiv qobiliyati tug‘ma bo‘lmay,
muhit bilan doimiy aloqasining oqibati sifatida rivojlanib keladi. Insonning
ko‘nikish reaksiyasi shakllari ijtimoiy adaptasiya sifatida aniqlanishi lozim.
Boshqa tirik mavjudotlardan farqli o‘laroq, inson ijtimoiy muhit
o‘zgarishlariga ko‘nika olishi va bu holatlar uchun yurish-turish reaksiyalarini
ishlab chiqishi lozim. Insondagi adaptasion mexanizmlarda hal qiluvchi rolni
ijtimoiy omillar o‘ynaydi. Ilmiy-texnikaviy rivojlanish, urbanizasiyaning
tezlashishi, tabiat va kosmosni faol o‘zlashtirish, aloqa vositalarining
kengayishi va kompyuterlashtirish, davlatlararo integrasiya jarayonlari insonda
o‘zgaruvchan muhit sharoitlariga tez ko‘nika olish qobiliyatini shakllantirish
masalasini muhimlashtiradi. Bu qobiliyat shaxs rivojining yanada hal qiluvchi
ahamiyatga ega tarkibiy qismiga aylanmoqda. Insonningtug‘ilishi adaptasiya
borasidagi ilk sinovdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ham ko‘nikish
mexanizmlari mavjud bo‘ladi. Biroq go‘daklik davrida muhit bilan faol o‘zaro
munosabatlar natijasida oliy nerv faoliyatida ba’zi murakkab funksiyalar
vujudga keladi. Miyada axborot to‘plash va uni qayta ishlash bolaga ijtimoiy
muhitning ijtimoiy tajribasini tarbiyaviy ta’sir orqali o‘zlashtirish imkonini
beradi.
So‘nggi yillarda go‘daklik davridagi ijtimoiy adaptasiyaga qiziqish ancha
ortdi. Ta’lim muassasalalarida tarbiyalanayotgan barcha bolalar uchun ijtimoiy
adaptasiya muammosi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bolaning
ko‘nikish imkoniyatlarini oshirish, uning ijtimoiy aloqalarini kengaytirish bola
shaxsining shakllanishi uchun nihoyatda katta ahamiyat kasb etmokda. Bola
shaxsining rivojlanishi uning aloqalarining xilma xilligiga bog‘liq. Demaq
bolaning har tomonlama rivojlanishi uning aloqalarining ko‘p tomonlama
548
rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ijtimoiy aloqalarning barvaqt
shakllanishi tarbiyaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy adaptasiya qobiliyati
oliy nerv faoliyatining rivojlanishiga bog‘liq ravishda postanal antogenezda
shakllanadi. Bu jarayon hayotning ilk uch yilida, ayniqsa, jadal kechadi.
Shaxsning ijtimoiy adaptasiyasi uchun yangi ijtimoiy muhitdagi aloqa va
me’yorlar haqidagi ma’lumot muhim ahamiyatga ega. Yangi ijtimoiy
talablarga ko‘nikish bir qancha ruhiy-hissiy qiyinchiliklarni ham keltirib
chiqaradi. Bola ijtimoiy adaptasiyani o‘z tajribasi asosida ta’limtarbiya
jarayonida o‘rganadi. Ijtimoiy adaptasiya qobiliyatini hosil qilish, o‘z
navbatida, ko‘nikish imkoniyatini kengaytiradi. Shu bilan birga, bolaning
ko‘nikish imkoniyatlarida inqirozli holatlar ham hosil bo‘lishi mumkin. Bu
imkoniyatlar esa bolaning atrofidagilar bilan aloqalarining rivojlanishiga, bola
miyasida axborotlarni qayta ishlashiga bog‘liq bo‘ladi. Bolada aniq bir
mikroijtimoiy muhitning shartlari sifatida shakllanadigan yurish-turish
shakllari ijtimoiy adaptasiyaning fiziologik holati hisoblanadi. Bu sharoitlar
o‘zgaradi, masalan, bolalar biron-bir muassasaga kirganlarida ulardan yurish-
turishining ham o‘zgarishi talab qilinadi. Turli yosh davrlarida bu turli
darajadagi
qiyinchiliklarni
keltirib
chiqaradi.
Bolalarning
ta’lim
muassasalaridagi adaptasiyalarining asosiy xususiyati ularning oilalarida
shakllanadigan,
otaonasi
hamda
safdoshlari
bilan
shakllanadigan
munosabatlari orasidagi farqsir. Bolaning yangi muhit sharoitlari bilan
tanishganidanoq uning oldiga qo‘yilgan talablar, shubhasiz, u yoki bu
darajadagi qiyin masala qisoblanadi. Murakkablik darajasi bolaning individual
hususiyatlariga bog‘liq. Faqatgina ba’zi hollarda murakkablik darajasi bola
imkoniyatlaridan yuqori bulishi mumkin. Shunday hollarda bolaga bu
murakkabliklarni yengishga yordam beradigan yo‘llarni qidirish lozim, chunki
ayni shu paytning uzida uning ijtimoiy aloqalarining kengayishi ham sodir
buladi.
O‘yin bola faolligining asosiy va uziga xos shaklidir. Bu o‘sib ulg‘ayayotgan
bola organizmining tabiat, atrof-muhit obyektlari haqida ma’lumot yig‘ishiga,
kattalarga taqlid qilishiga, faol harakat qilishiga ehtiyoj, uning muhit bilan
o‘zaro aloqasi shakllanadigan faoliyat turidir. O‘yinlarda bola bajara
olmaydigan talablar qo‘yilmaydi. Bundan kelib chiqadiki, o‘yin bola hayoti,
madaniyati va faoliyatini tashkil qilish shakli sifatida uning yangi muhitga
549
ko‘nikish shartidir. Yuqorida aytilganlarni barchasini inobatga olib, ijtimoiy
pedagogning ta’lim muassasida bolalarning muvaffaqiyatli adaptasiyasiga
qaratilgan faoliyati quyidagilardan iborat, desak bo‘ladi:
1. Adaptasion bosqichining kechishini og‘irlashtiruvchi va bolalarning
kasaplanish darajasini oshiruvchi yetakchi biologik va ijtimoiy omillarning
kompleks tuzilmasini aniqlash.
2. Kompleks usullardan foydalangan qolda adaptasion bosqichni tahlnl qilish.
3. Adaptasion bosqich kechishini yengillashtiruvchi va salomatlik holatini
saqlashga yordam beruvchi chora-tadbirlarni izlash va ishlab chiqish.
Ijtimoiy adaptasiya bolaning ruhiyatida jo‘shqinlikni paydo qilmasdan iloji
yo‘q. Buning ilk namoyon bo‘lish shakllari emosinal qolatningbuzilishidir.
Ijtimoiy pedagog bolalarning ko‘nikish darajasini aniqlashi uchun quyidagi
tasnifga tayanishi lozim:
1. Yengil adaptasiya – bolaning yurish-turishi 10– 15 kun ichida me’yoriy
holatga qaytadi. Bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlaganidan
so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta boshlaydi.
2. O‘rta adaptasiya – bolaning yurish-turishi yoki emosional holatidagi
o‘zgarishlar 15 – 30 kun ichida me’yoriy xolatga qaytadi. Agar avval unda
ozish kuzatilgan bo‘lsa, keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. Maktabgacha
ta’lim muassasasiga qatnay boshlagach, bir oy mobaynida u bir marotaba
yengil kasallikka chalinadi va 7 – 10 kun maktabgacha ta’lim muassasasiga
kelmasligi mumkin.
3. Og‘ir adaptasiya shunda namoyon bo‘ladiki, bolalarda tez tez qaytadan
kasal bo‘lish kuzatiladi. Kasalliklar ba’zi hollarda jiddiy tus olishi mumkin
(bronxit, pnevmaniya). Bu holatda adaptasiya bir oydan ziyod vaqtga
cho‘ziladi, rivojlanish va salomatlik ko‘rsatkichlarida noxush holatlar ham
namoyon bulishi mumkin. Adaptasiyaning noxush holatlarini maksimal
darajada bartaraf etish uchun ijtimoiy pedagog bolaning 9 oyligidan 1,5
yoshga tulgunigacha mikro ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlarni og‘ir o‘tkazishini
inobatga olishi lozim. Shuningdeq boladagi adaptasiya jarayonini
oilaviy tarbiyaning quyidagi kamchiliklari ham og‘irlashtirishi mumkin:
550
- noto‘g‘ri ovqatlanish;
- bolani noto‘g‘ri belash;
- salbiy odatlar;
- yoshiga mos kelmaydigan ko‘nikmalar.
Ijtimoiy pedagog faoliyati uch bosqichdan iborat bo‘lishi kerak: tashxis,
tayyorlov, amaliyot. Ijtimoiy-gigiyenik jihatlarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda
emizikli va maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptasiya davrida bir qator
muhim
parametrlar
kasallanish, yurish-turish, ruhiy
rivojlanishidagi
o‘zgarishlarni e’tiborga olish kerakligi ta’kidlanadi.
Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish,
maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq
qiladi. Mazkur faoliyat o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim
olishlari bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarning ta’lim muassasasiga
muvafaqqiyatli
moslashuvidan,
ularni
jamiyatning
faol
a’zosiga
aylanishigacha bulgan murakkab davrni uz ichiga oladi. Sungti yillarda
Respublikamizda maktab o‘quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish
yanada keng rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy
pedagogiq tibbiy, psixologiq yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib
bormoqda. Ayni vaqtda pedagogik jamoalarda nafaqat ta’lim-tarbiya
masalalari, balki o‘quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolari ham hal
qilinmokda. Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki xil yondashuv
mavjud: u maktab bilan hamkorlik qiladi yoki maktabning shtatli hodimi
hisoblanadi. Maktab bilan hamkorlik jarayonida ijtimoiy pedagog teztez
maktabga borib turadi, ota-onalar va o‘quvchilarning o‘zaro munosabtlarining
yaxshilanishiga yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqaydi. U bolalar
bilan qo‘pol munosabatda bo‘lgan oilalarni hamda jismoniy va ruhiy nuqsoni
bor bolalarni aniqlaydi. Ijtimoiy pedagog bola yoki oilaga yordam berish
maqsadida bolaning uzoq davom etgan kasalligi sabablarini surishtiradi,
o‘qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va kasalxonada alohida
mashg‘ulotlarni tashkil qiladi. Bundan tashqari, bola tarbiyasidagi
muammolarni hal qilish uchun huquqshunos, shifokor, milisiya qodimlari
xizmatidan foydalanadi.
551
Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli
xodimi bo‘lib, ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar
maktab o‘quv dasturini o‘zlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Ular
maktab yoki oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishgan bo‘lishi ham
mumkin. Odatda, bu toifadagi bolalar voyaga yetmaganlar ishlari bo‘iicha
komissiya ro‘yxatida turishadi. Ba’zan bolalar va ularning atrof dagilar bilan
munosabatlarini oydinlashtirishning o‘zi ham yetarlicha yordam berishi
mumkin. Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqini
tashkillashtirib, o‘z tarbiyaviy ishini sshibborishda ota-onalar bilan hamkorlik
qiladi. Hamkorlik yuzasidan seksiya, klublar, turli mehnat va turistik
bo‘linmalar uyushtiriladi. Ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi
og‘ir bolalar bilan ish tashkil kdlishi va olib borishini rejalashtiradi va tartibga
soladi. U doimiy tarzda sinflardagi psixologik muhitni monitoring qiladi va
natijalar yuzasidan maktab pedagogik jamoasiga axborot berib turadi. Aynan
shu holat maktabda ijtimoiy ish olib borishning rejasini tuzishda muhim
ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan yoki ixtiyoriy
ravishda boshqa maktabga o‘tgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi, ularni
boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga yordam
ko‘rsatishi kerak. Ijtimoiy pedagog o‘qish vaqtida noqonuniy ishlab yurgan
bolalarni aniqlaydi, muammolarini o‘rganadi va ularning o‘qishlari masalasini
hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning barcha imtiyozlardan foydalanishlarini,
bolalarning reabilitasion markazlarga qatnashlarini nazorat qiladi, ijtimoiy
yordamga muhtoj bolalarga e’tibor beradi, tarbiyasi og‘ir bolalarni
tarbiyalashda oilalarga yordamlashadi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor
o‘riibosari o‘z faoliyatida to‘garaq seksiya, klublarni tashkil qilish,
o‘qituvchining o‘quvchilar bilan individual ishlashini, yashash joyida bolalar
bilan konsultasiya o‘tkazish, alohida pedagogik e’tiborga muhtoj bolalar bilan
ish olib borishni rejalashtiradi, boshqaradi va nazorat qiladi.
Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib
borishning metodlari va texnologiyalari quyidagilardan iborat:
- maktab va maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sir
(seksiya, klub, to‘garaklar);
- intizomli, a’lochi o‘quvchilarning pedagogik qarovsiz sinfdoshlariga ta’siri.
552
Bu yo‘nalish bir-biri bilan do‘stlashish xohishi, o‘zaro muomalaga ehtiyoj
bo‘lganida juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar
umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan
shug‘ullanish) yotadi. Bu yo‘nalishni amalga oshirishning muvaffaqiyati,
ko‘pincha, o‘qituvchi va sinf rahbarining mohir rahbarligiga bog‘liq; - sinf
jamoasining pedagogik qarovsiz o‘smirlarga ta’siri. Bu birgalikdagi faoliyat
sayohatga chiqish, spartakiadalar, san’at festivallari, ko‘rgazmalar, jamoaviy
harakatlar kabilardan iborat. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan pedagogik
qarovsiz bolalar nafaqat o‘zlari uchun, balki jamoa uchun ham mehnat
qilayotganlarini va ularning ishtirokiga kup narsa bog‘liqligini anglab
yetishadi. Bunday faoliyatlarda og‘aynichilik aloqalari vujudga keladi,
boshqalarga nisbatan tugri munosabat shakllanadi va yuklatilgan vazifa uchun
mas’uliyat hissi ortadi. Pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy ta’sirning
muvaffaqiyatini ta’minlanishi mikromuqitning tarbiyaviy ishlari maktab
jamoasi bilan hamkorlikda va bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishiga bogliq.
Maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sirni tashkil
qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish lozim:
1. To‘garaq seksiya, klubda o‘smirlarda anikdangan bitta qiziqish bilan
cheklanmaslik kerak. Pedagog o‘smirlarni meqnat, turli o‘yinlar, ijodiy
faoliyat orqali atrofdagilar bilan normal munosabatlarga tayyorlashga intilishi
lozim.
2. Norasmiy guruhga yoki uning aksariyat a’zolariga ta’sir ko‘rsata turib,
ularni rasmiy guruhga o‘tishlariga erishish mumkin. Bu jarayonni, shartli
ravishda, “rasmiylashtirish” deyiladi. Chunki bu jarayon, o‘smirlar uchun
sezdirilmagan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy
guruhga aylanishidir.
Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir
xususiyati o‘smirlarni uzi tanlagan, uning bajarilishidan qoniqish sezadigan
faoliyatni tanlashdir. Asta sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va
rivojlantirish, keyinchalik uzi bajarayotgan ishlari uchun o‘smirlarda
mas’uliyat hissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan to‘ldirib borlishi lozim.
Tarbiyasi og‘ir bolalar yoki o‘smirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta
tarbiyalash jarayonini kuzda tutadi. Qayta tarbiyalash bola yoki o‘smir yurish -
553
turishidagi turli og‘ish ishlarni yengib o‘gish yoki bartaraf etishdir. Kdyta
tarbiyalash ham tarbiyachi, ham tarbiyalanuvchilar uchun ham og‘ir
jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangi yo‘lning istiqboli bilan qiziqishi, tarbiyachi
esa tarbiyalanuvchining o‘tmishi, bugungi kunini tahlil qilib, uning kelajagini
tasavvur qila olishi lozim. O‘smirni qayta tarbiyalashga yoki uz-uzini
tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat:
1. Tarbiyalanuvchini o‘rganib chiqish;
2. O‘smirning yurish-turishini o‘zgartirish uchun uni ruhiy tayyorlash;
3. Ijobiy axloqiy xislatlarni to‘plash;
4. Inqirozdan chiqish, o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish.
Shuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayongatarbiyachidan tashqari o‘smir
mansub bo‘lgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qo‘shiladi. Bunda tarbiyachi
koordinator vazifasini bajarib, jamoani o‘z o‘rtoqlarini qayta tarbiyalashga
yo‘naltirishi lozim. O‘smirlar bilan reabilitasion markazda ishlayotgan ijtimoiy
pedagog maxsus metodlardan foydalanib, tarbiyalanuvchi oldida o‘z idealiga
o‘xshashga intilish maqsadini qo‘yadi. Bu o‘smirning ijobiy tomonga
o‘zgarishiga yordam beradi.
Me’yordan og‘ish va deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida
Har qanday jamiyatda, u jamiyat qaysi rivojlanish bosqichida bo‘lishidan
qat’iy nazar, doimiy e’tiborga muhtoj odamlar bor. Bular uz jismoniy, ruhiy va
ijtimoiy rivojlanishida chetga chiqish, og‘ish bor bo‘lgan odamlardir. Ular
doim bir guruh bo‘lib ajralishgan, jamiyat va davlatda ularga nisbatan alohida
munosabat shakllangan. Hozirgi vaqtda AQSh va Yevropa davlatlarida u yoki
bu og‘ishlarga ega bo‘lgan kishilarning jamiyatga integrasiyalashuvi
konsepsiyasi amalga oshirilmokda. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, bu odamlar
ham jamiyatning teng huquqli, biroq ba’zi bir muammo yoki cheklangan
imkoniyatlarga ega a’zosi sifatida krraladi. Hozirda cheklangan imkoniyatli
shaxslar soni bugun dunyoda, shu jumladan, Uzbekistonda ham ortib
borayotgani sababli, bu muammo yanada jiddiylashmokda. Shuning uchun
bunday odamlar, avalambor, bolalarning ko‘payishini reja asosida ijtimoiy hal
qilishni talab qiluvchi doimiy omil sifatida qarash lozim. Tibbiyot,
554
psixologiya, sosiologiyada "me’yor” tushunchasining o‘z ko‘rsatkichlari va
me’zonlari mavjud. Me’yorga mos kelmaydigan jihat – “og‘ish”, chetga
chiqish” deyiladi. Ijtimoiy pedagogika uchun ‘‘me’yor’’ va "me’yordan
og‘ish” tushunchalari nihoyatda ahamiyatlidir. Ular bola xulq-atvori va
rivojlanishi jarayonini tavsiflash uchun qo‘llanadi. Og‘ish ham ijobiy, ham
salbiy tavsifga ega bulishi mumkin. Masalan, bola rivojlanishida aqliy
qoloqlik ham, o‘ta qobiliyatlilik ham me’yordan og‘ish hisoblanadi. Xulq-
atvordagi jinoyatchilik, aroqxo‘rlik, giyohvandlik va boshqa salbiy og‘ishlar
shaxsning ijtimoiy shakllanish jarayoniga va jamiyat rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Me’yordan chetga chiqishni shartli ravishda to‘rt guruhga ajratsak bo‘ladi:
jismoniy, ruhiy, pedagogik va ijtimoiy. Quyida ularga batafsil to‘xtalib
o‘tamiz. Me’yordan jismoniy og‘ish, avvalambor, inson sog‘ligiga bog‘liq.
Sog‘likdagi og‘ish irsiy omillar yoki biror-bir tashqi holatlar og‘ir ekologik
vaziyat, ichim lik suvining sifatsizligi, oila hayoti darajasining pastligi va
boshqalar asosida yuzaga kelishi mumkin. Sog‘ligida va rivojlanishida
og‘ishga moyillarning xilma xil tasniflari mavjud. Umumjahon sog‘liqni
saqlash tashkiloti 1980 yilda cheklangan imkoniyatlarning uch bo‘g‘ini
shkalasining britancha variantini qabul qildi:
1) kasallik, xastalik – ruhiy yoki fiziologik funksiyalar, anatomik struktura
unsurlarini qar qanday yo‘qotish yoki ularning anomaliyasi;
2) cheklangan imkoniyat – inson uchun norma hisoblangan chegarada biror-
bir faoliyatni bajarish qobiliyatini yo‘q og‘ish yoki cheklab qo‘yish;
3) nogironlik yosh, jins yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqib, insonning
biron-bir faoliyatni bajarishini cheklovchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi
cheklangan imkoniyat.
G‘arb davlatlarida "imkoniyatlari cheklangan shaxs’’ tushunchasi mavjud.
Ularga ta’lim standartlarini o‘zlashtirishga to‘sqinlik qiluvchi jismoniy yoki
ruhiy kamchiliklarga ega bulgan bolalar kiradi. Shuningdek, “nuqson”
tushunchasi ham mavjud bo‘lib, uning to‘rt turi: ruhiy, jismoniy, murakkab va
og‘ir turlari mavjud. Jismoniy nuqsonlarga inson organining faoliyat
yurgizishiga yoki rivojlanishiga halaqit beradigan doimiy yoki vaqtinchalik
555
kamchiliklar, shuningdek, har qanday somatik yoki yuqumli xastaliklar kiradi.
Ruhiy nuqsonlarga insonning ruhiy rivojlanishidagi doimiy yoki vaqtinchalik
kamchilik kiradi. Bularga nutq va miya faoliyatining, shuningdek, aqliy
rivojlanishning buzilishlari xosdir. Murakkab nuqson belgilangan tartibda
tasdiqlangan jismoniy va rux*iy kamchiliklarni uzida mujassam etadi. Og‘ir
nuqson belgilangan tartibda tasdiqlangan shunday nuqsonki, bu nuqson
mavjud bulgan holatda davlat ta’lim standartlariga mos ravishda ta’lim
olishning iloji umuman bo‘lmaydi.
Bola jismoniy rivojlanishidagi og‘ishlarga kasallik, ko‘rish, eshitish
qobiliyatlariningbuzilishlari kiradi. Ruhiy og‘ishlar, avvalambor, bolaning
aushy rivojlanishi hamda ruhiy nuqsonlariga bog‘liqdir. Bu turdagi og‘ishlarga
ruhiy rivojlanishning to‘xtab qolishi va oqibatda, bolalarning akliy jihatdan
ortda qolishi kiradi. Aqliy qoloqlik asab tizimining tug‘ma nuqsonlari yoki
jarohati asosida paydo bo‘ladi. Bolalarda akushy qoloqik turli darajada yengil
aqliy zaiflikdan, chuqur – tentaklikkacha namoyon buladi. Ruhiy og‘ishlarga
turli darajadagi nutq buzi l ishlari ham kiradi. Ruhiy og‘ishlarning yana bir turi
emosional-irodaviy sohadagi faoliyatning buzilishidir. Bu og‘ish turining eng
og‘ir shakllari deb autizm (yunoncha aytos – o‘zim) – muloqotga ehtiyoj
sezmaslik va suisid (o‘z-o‘zini o‘ldirish) kabilarni keltirish mumkin.
Bolalarning iqtidorliligi alohida og‘ish turi hisoblanadi. Bu biror-bir faoliyatni
muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlab beruvchi qobiliyatlarning o‘ziga xos
uyg‘unligidir. Iqtidorlilik darajasi nafaqat qobiliyatlarga qarab, balki faoliyat
mahsullari tavsifga qarab ham belgilanadi.
Pedagogik og‘ishlar tushunchasi pedagogika va ijtimoiy pedagogikada
hozircha kam qo‘llaniladigan tushunchadir. Vaholanki, pedagogik faoliyatda
pedagogik maqsaddarni amalga oshirish, shaxs rivojlanishi uchun sharoitlar
yaratib berish qo‘llanilmokda. Avvalambor, bu ta’lim darajasini belgilaydigan
standartlarga, shuningdek, o‘quvchi intilayotgan maqsadparga tegishli.
Bularga qo‘shimcha qilib, ta’lim olishda yuqori natijalarni ta’minlab beruvchi
bola rivojlanishining me’yorlarini ham kiritsak buladi. Ta’lim olinishi yoki
olinmasligi me’yorlari haqida nihoyatda, aniqpik bilan gapirsa buladi. Turli
sabablarga kura ta’lim ololmagan bolalar ham mavjud bo‘lib, me’yordan
bunday og‘ishlarni “pedagogik og‘ish” desak buladi. Umumiy ta’lim
olmagan, maktabga bormaydigan, faqatgina boshlang‘ich maktabni tugatgan,
556
umumiy urta ta’lim olmagan bolalarni alohida toifaga kiritamiz. Bunday
holatlarni yuzaga kelishining sabablari talaygina: dars qoldirish o‘qishga
intilishni susaytiradi, oiladagi notinch vaziyat bolani pul topish uchun
ko‘chaga chiqaradi, ekologik va ijtimoiy kataklizmalar bolalar ota-onalaridan
judo bo‘lishlariga olib keladi. Daydilikka moyilligi bo‘lgan bolalar soni ham
ko‘paymoqda. Bolalar maktablarda tahsil olish mayotganining yana bir qancha
sabablarini keltirish mumkin. Ruhiy va jismoniy rivojlanishda og‘ishga ega
bo‘lgan bolalarning ta’lim olishlaridagi katta qiyinchiliklarini ham ta’kidlab
o‘tish joiz. Yuqorida aytilganidek, bunday bolalar uchun alohida maktablar
bo‘lib, u yerda ular yetuk mutaxassislar qo‘l ostida ta’lim olishadi. Biroq ko‘p
narsa bola qayerda yashashiga (qishloq yoki shaharda) va qanday oiladan
ekanligiga bog‘liq. Ba’zi sog‘lig‘ida muammosi bor bolalar uchun ta’lim uyda
individual tarzda beriladi. Bu bolalarning jamiyatga integrasiyalashuvining
asosiy muammosi ularning keyinchalik kasbiy ta’lim olishlari bilan bog‘liq.
Ijtimoiy rivojlanishlarining buzilib bo‘lganligi sababli, biror-bir kasbiy
faoliyatni tanlay olmaydigan bolalarni ham nazardan chetda qoldirmaslik
kerak. Bunday bolalarni biror-bir ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyat sohdsida
o‘zlarini sinab ko‘rish xohishlarining yo‘qigi birlashtiradi. Bu holatdagi
og‘ishni yengib o‘tish uchun mutaxassisning ijtimoiy pedagogik yordamiga
muhtoj bolalar ham paydo bo‘ladilar.
Ijtimoiy og‘ishlar “ijtimoiy me’yor” tushunchasi bilan bog‘likdir. Ijtimoiy
me’yor bu insonlar yoki ijtimoiy guruhlar faoliyati, ular xulq -atvorining
jamiyat rivojlanishining biror-bir bosqichida shakllangan yoki rasman
o‘rnatilgan tartib-qoidalari namunasidir. Aslida, ijtimoiy me’yor kerakli xulq-
atvor, ijtimoiy munosabatlar va faoliyatlar modelidir. Bolalar uchun ijtimoiy
me’yorlarning uziga xos xususiyati tarbiya omili hisoblanib, tarbiya jarayonida
ijtimoiy me’yor va qadriyatlar ijtimoiy muhitga kirish, ijtimoiy tajriba va
rollarni o‘zlashtirishning sodir bo‘lishidadir. Bu holatda tarbiyaning
boshqarish funksiyasi eng muhim vazifani bajaradi, chunki uning vazifasi
bolalar ongi va xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi omillarni kerakli tarbiyaviy
samaradorligi ta’minlanadigan darajada tashkil qilishdir. Sosiologik,
psixologik va pedagogik adabiyotlarda deviant xulq-atvorga ega bolalar
muammolari
ustida
yetarlicha
ish
olib
borilgan.
Bunday
xulq-
atvorningsabablari ham yaxshi o‘rganib chiqilgan. Ular o‘smirlik davrining
557
qiyinchiliklari,
jamiyatdagi
ijtimoiy
maqomning
noaniqligi,
davlat
rivojlanishining beqarorligi, bola mustaqil chiqib keta olmaydigan ekstremal
holatlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq.
O‘zbekistonda bunday bolalarga yordam ko‘rsatish uchun ixtisoslashgan
ijtimoiy xizmatlar tuzilmoqda. Ijtimoiy xavfli xatti-harakat sodir etgan va 11
yoshga tulgan bolalarni sud tibbiy-pedagogik komissiyasi xulosasini inobatga
olgan holda maxsus maktablar yoki maxsus kasbiy bilim yurtlariga yuborish
mumkin. M.A.Galaguzova tomonidan berilgan me’yordan og‘ish turlarining
tasnifi Jismoniy Ruhiy Pedagogik Ijtimoiy irsiy kasallik, ko‘rish qobiliyatining
buzilishi, eshitish qobiliyatining buzilishi, suyak tayanch tizimidagi
kasalliklar, nogironlar, ruhiy rivojlanishning buzilishi, aqliy qoloqlik, nutq
buzilishi, o‘ta iqtidorlilik, umumiy o‘rta ma’lumot olishdan chetga chiqish,
kasbiy ta’lim olishdan chetga chiqish, o‘zlashtirishda orqada qolish, xulq-atvor
me’yoridan og‘ish; aroqxo‘rlik; norkamaniya; taksokomaniya; daydilik,
ugrilik va b. Shuningdek, ijtimoiy pedagogning me’yordan og‘ishgan bolalar
bilan samarali ish yuritishi og‘ishlar profilaktikasiga, muayyan me’yor va
qoidalarni buzilishining oldini olish, xulq-atvorida u yoki bu og‘ish aniqlangan
bolalarning reabiliatasiyasiga qaratilishi lozim.
Odatda, deviasiyalar o‘smirlik davrida yuzaga keladi. O‘smirlik davri yoshlik
davrlari ichida eng murakkabidir. Uni “o‘tish davri” ham deb atashadi, chunki
bu davr mobaynida bolalikdan yigitlikka o‘tish ro‘y beradi va bu jarayon
o‘smir rivojlanishining barcha jihatlari – anotomik-fiziologik tuzilishi, aqliy,
axloqiy rivojlanishida uz ta’sirini ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida o‘smir hayoti
va faoliyatida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu esa uz, navbatida, ruhiyatning
qayta shakllanishiga, tengdoshlari bilan munosabatlarida yangi shakllarning
paydo bo‘lishiga olib keladi. O‘smirning ijtimoiy maqomi o‘zgaradi, unga
nisbatan kattalar tomonidan yanada jiddiyroq talablar qo‘yila boshlaydi.
Jamiyatda qabul qilingan qoidalar, xulq-atvor me’yorlaridan chetga chiqqan
o‘smirlarni “qiyin o‘smir” yoki “tarbiyasi og‘ir o‘smir” deyiladi. “Tarbiyalash
og‘ir” deganda, pedagogik ta’sirga qarshilik ko‘rsatish tushuniladi.
Tarbiyalash og‘ir, qabul qilingan me’yor va qoidalarga tarbiyalanuvchi
tomonidan amal qilinmasligini fanda deviasiya (og‘ish) hodisasi orqali
o‘rganiladi. Deviasiya (og‘ish) ham insonga, ham uni o‘rab turgan olamga xos
bo‘lgan o‘zgaruvchanlik hodisasining jihatlaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy
558
sohada o‘zgaruvchanlik faoliyatga bog‘yaiq bo‘lib, insonning atrofdagilar
bilan o‘zaro munosabatini aks ettiradigan xulq-atvorda o‘z ifodasini topadi.
Avval aytib o‘tganimizdek, xulq-atvor me’yordan chetga chiqqan bo‘ladi.
O‘smirning me’yordagi xulq-atvori uning ijtimoiylashuvi, rivojlanishi,
ehtiyojlariga mostushuvchi mikrososium bilan o‘zaro munosabatida aks etadi.
Agar atrofdagilar o‘smirning u yoki bu xususiyatlariga o‘z vaqtida e’tibor
qaratishsa, uning xulq-atvori doimo me’yorda bo‘ladi. Bunday me’yordan
og‘ishgan xulq-atvor jamiyat tomonidan bola shaxsiyati xususiyatlarini
inobatga olmaslik oqibatida kelib chiqadi, degan tushuncha paydo bo‘ladi.
Aftidan, me’yordan og‘ish gan xulq-atvor ijtimoiy dezadaptasiya
ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Bolalar va o‘smirlar dezadaptasiyasi haqida
gapirganda, bu jarayonga giriftor bo‘lgan bolalar toifalarini anikutab olish
lozim:
1) maktabga qatnamaydigan maktab yoshidagi bolalar;
2) yetim bolalar;
3) ijtimoiy yetimlar. Ular tuzuk ovqatlanishmaydi, jismoniy, ruhiy, jinsiy
qiynoqlarga duchor bo‘lishadi;
4) giyohvand va toksin moddalar iste’mol kdluvchi bolalar;
5) jinsiy intizomsiz bolalar;
6) g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar sodir etgan bolalar.
Rasmiy ma’lumotlarga kura ularning soni kattalarga qaraganda, ikki hissa tez
oshmoqsa. nasiya deviant, delikvent va jinoiy xulq-atvordan Deviant xulq-
atvor – mikroijtimoiy munosabatlar (oilaviy, maktabdagi munosabatlar) va
kichik ijtimoiy guruhlarga xos bulgan ijtimoiy me’yorlar va xulq-atvor
qoidalarini buzish bilan bog‘liq me’yordan og‘uvchi xulq-atvor turlaridan
biridir. Bu xulq-atvorni “g‘ayriintizomiy” deb atasak ham bo‘ladi. Deviant
xulq-atvorning yorqin namoyon bo‘lishiga namoyish, agressiya, o‘qishdan
qochish va daydilik, bolalar va o‘smirlar orasidagi aroqxo‘rlik, giyohvandlik
va u bilan bog‘liq g‘ayriijtimoiy harakatlar, jinsiy tavsifdagi g‘ayriaxloqiy
xatti-harakatlar, o‘ziga suiqasd qilishga urinishlarni misol qilib keltirsak
bo‘ladi. Delikvent xulq-atvor deviantdan farqli ravishda bolalar va
559
o‘smirlarning takrorlanib turuvchi g‘ayriijtimoiy xattiharakatlari sifatida
tavsiflanadi. Bu harakatlar huquqiy me’yorlarni buzuvchi, biroq ijtimoiy xavf
darajasiga ko‘ra jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydigan muayyan
harakatlar majmuasiga aylanadi. Delikvent xulq-atvorning quyidagi turlari
mavjud:
- agressiv xulq-atvor, bunga haqoratlash, sadistik harakatlar, o‘t qo‘yish
kabilar kiradi;
- g‘arazli xulq-atvor: kichik o‘g‘riliklar, ta’magirlik, avtoulovlarga ziyon
yetkazish va moddiy daromad olish maqsadidagi boshqa mulkiy tajovuzlar;
- giyohvand moddalarni yetishtirish va tarqatishda ishtirok etish.
Delikvent xulq-atvor nafaqattashqi jihatdan, balki ichkishaxsiy xulq-atvorda
ham namoyon bo‘ladi. Bunda o‘smirda ichki tartibga solish tizimini nazorat
qilishni susayishiga olib keluvchi qadriyatlarning o‘zgarishi ro‘y beradi. Jinoiy
hatti-harakat jinoiy javobgarlikka tortishga, ma’lum yoshga yetganda jinoiy
ish qo‘zg‘ashga sabab bo‘luvchi va jinoyat kodeksining muayyan moddalarida
nazarda tutilgan g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar hisoblanadi. Deviasiyaning
salbiy turlari ijtimoiy potologiya hisoblanadi. Bularga aroqho‘rlik,
toksikomaniya, giyohvandlik, fohishabozlik, o‘z joniga qasd qilish,
huquqbuzarlik va jinoyatchilikni kiritsak bo‘ladi. Ular ichki muqobillashtirish
tizimini barbod etishadi, uning asoslariga putur yetkazishadi va anchagina
zarar keltirishadi. O‘smirlarning deviant xulq-atvori sabablari. Me’yordan
chetga chiquvchi xulq-atvor murakkab tabiatga ega bo‘lib, turli xil omillar
bilan izohpanadi. Voyaga yetmaganlarning deviant xulqatvorini keltirib
chiqaruvchi omillar quyidagilardir:
1. Biologik omillar bola organizmida uning ijtimoiy adaptasiyasini
qiyinlashtiruvchi fiziologik yoki anotomik xususiyatlarning borligida uz
ifodasini topadi. Ularga irsiy xususiyatlar, aqiy rivojlanishning buzilishi,
eshitish va ko‘rish ning susayishi, asab tizimining zararlanishi, organizmga
psixofiziologik zur berish, nizoli holatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi,
turli somatik, allergik, toksik kasallanishlarga olib keluvchi, ya’ni quvvat
manbalari bilan bog‘liq bulgan psixofiziologik xususiyatlar kiradi.
560
2. Psixologik omillar. Bularga bolada psixopatalogiya yoki xarakgerining
aksentuasiyasining borligi kiradi. Bu me’yordan chetga chiqishlar asab
kasalliklari, psixopatiya, nevrosteniya va bolada g‘ayriadekvat reaksiyalari i
paydo qiluvchi boshqa omillarda namoyon buladi. Yorqin namoyon bulgan
psixopatiyaga (tentaklik) ega bolalar psixiatrlar yordamiga muhtojlar. Ruhiy
me’yorning eng keskin varianti hisoblanmish aksentuasiyaga ega bulgan
bolalar psixologik ta’sirlar uchun nihoyatda qaltis hisoblanadilar va ij timoiy-
tibbiy reabilitasiya ga ehtiyoj sezadilar. Bola rivojlanishining har bir davrida
shaxsiyat va xarakterning ba’zi ruhiy hislatlari shakllanadi. O‘smirda ruhiyat
rivojlanishining ikki bosqichi kuzatiladi: u uzi yashaydigan ijtimoiy muhitdan
bezib qoladi, yoki bu muhitga ko‘nikib ketadi. Agar oilada bola ota-onasi
tomonidan yetarli darajada mehr his qilmasa, u holda bolaning himoya vositasi
vazifasini “begonalashuv” bajaradi. Bu begonalashuv asabiy reaksiyalar,
atrofdagilar bilan munosabatlarning buzilishi, emosional sovukushk, psixik
rivojlanishning tuxtab qolishi, turli ruhiy patalogiyalarda namoyon buladi.
O‘smirlarga xos bulgan rad etish, qarshi chiqish kabi xislatlar, odatda, bir-
biriga emosional bog‘liq bulgan oilaviy munosabatlarning oqibati hisoblanadi.
O‘smirning axloqiy qadriyatlari tizimi shakllanmasligi oqibatida uning
qiziqishlari g‘arazli tavsif kasb eta boshlaydi. Bunday o‘smirlarga infantilizm,
ko‘ngilochar hikoyalar xosdir.
3. Ijtimoiy-pedagogik omillar maktab, oila va ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida
namoyon bo‘lib, uning asosida bolaning yoshlik chog‘ida salbiy tajriba
to‘plashi bilan bog‘liq bo‘lgan, uning erta ijtimoiylashuvdan og‘ishlarga olib
keluvchi yosh, jinsiy va individual xususiyatlar yotadi. Bunday bolalar,
avvalambor, maktabda yomon tayyorlanishgan bo‘lib, uy vazifalariga
mas’uliyatsizlik bilan qarashadi, maktab baholariga befarqliklarini bildirishadi.
Bu esa ularning o‘quv dezadaptasiyasidan dalolat beradi.
Maktab o‘quvchisining dezadaptasiyasi uz rivojlanishida quyidagi
bosqichlardan o‘tadi:
- o‘quv dekompensasiyam – bola bir yoki bir nechta fanlarni o‘zlashtirishida
qiyinchiliklr paydo bulishi bilan tavsiflanadigan holat;
561
- maktab dezadaptasiyasi – o‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar bilan bir
qatorda, o‘qituvchilar, sinfdoshlar bilan nizolashishda namoyon bo‘ladigan,
xulq-atvor buzilishi bilan tavsiflanadigan bola holati;
- ijtimoiy dezadaptasiya – bu holatda o‘qishga, maktab jamoasiga qiziqish
batamom so‘nadi, giyohvandlik, spirtli ichimliklarga qiziqish kuchayadi;
- bo‘sh vaqtni o‘tkazish muhitining kriminallashuvi.
Bolaning psixoijtimoiy rivojidagi me’yordan chiqishning yana bir muhim
omili – noxush oila hisoblanadi. Voyaga yetmagan bolalarda asosial xulq-
atvorni shakllanishiga olib keladigan oilaviy munosabatlar turlarini ajratib
ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga ega. Ularga quyidagilar kiradi:
- o‘zida bir tomondan, bola xohishlariga erk berish, boshqa tomondan esa,
bolani nizoli vaziyatlarga undashni yoki oilada ikki axloq: oila uchun yurish-
turish qoidalari, jamiyat uchun umuman boshqa qoidalarni mujassam etgan
tarbiyaviy munosabatlar turi;
- to‘liqsiz oilada bolalar va ota-onalarning uzoq muddat ayri yashashlari
sharoitida tarbiyaviy ta’sirlarning beqaror turi;
- spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar iste’moli, g‘ayriaxloqiy hayot tarzi,
ota-onalarning jinoiy xulq-atvori bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar turi.
Shafqatsiz muomala (haqorat) deb bolaga g‘amxo‘rlik yoki vasiylik
qiluvchilar tomonidan unga zarar keltiruvchi harakatlarga aytiladi. Oila va
uning ta’sirini tahpil qilish shuni ko‘rsatadiki, bolaning ruhiy-ijtimoiy
rivojlanishiga aksariyat bolalarda ijtimoiylashuv shartlarining buzilishi sabab
bular ekan. Ularning bir qismi deviasiya holatiga olib boruvchi turli jismoniy
va ruhiy xavflar ostida yashashadi, boshqalari esa jinoiy faoliyatlarga aralashib
qolishgan.
4. Ijtimoii-iqtisodiy omillar ijtimoiy tengsizlik, jamiyatning boylar va
kambagal sinflarga ajralishi, aholi ko‘p qismining kambag‘allashib ketishi,
ishsizlik, inflyasiya, daromad olish usullarining cheklab quyilishidan iborat.
5. Axloqiy omillar, bir tomondan, zamonaviy jamiyatning past axloqiy
darajasida va qadriyatlarning yo‘qolib ketishida namoyon bo‘lsa, boshqa
562
tomondan, jamiyatda deviant xulqatvorning namoyon bulishiga befarq
qaralishida o‘z aksini topadi.
O‘smirlik yoshida deviasiya namoyon bo‘lishining tinimsiz oshib borishi
ijtimoiy pedagog oldida ular bilan ishlashning yangi usullari, texnologiyalarini
izlash va ularni faoliyatga tatbiq etish vazifasini qo‘yadi. Ilmiy nazariya va
amaliyotda ikki asosiy texnologiya profilaktika hamda reabilitasiya keng
tarqalgan. Profilaktika – o‘smirlar xulq-atvorida ijtimoiy me’yorlardan
og‘ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni
bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy, tibbiy, tash kiliy, tarbiyaviy va davlat
tadbirlarining majmuasidir. U, asosan, bolani o‘rab turuvchi muhitga bog‘liq
buladi. Profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirayotganda, ijtimoiy
pedagog quyidagi qoidalarga tayanadi:
1. Ijtimoiy-madaniy me’yorni o‘zlashtirish shaxs ijtimoiylashuvi jarayonida
amalga oshadi. Inson qadriyatlar, g‘oyalar va boshqa ramziy tizimlar
majmuasini o‘zlashtirmay, jamiyatning to‘la qonli a’zosi sifatida faoliyat
yurita olmaydi.
2. Ijtimoiy madaniy me’yorning muxolifi bolalarning ijtimoiy-madaniy va
pedagogik qarovsizligi bo‘lib, u nafaqat bola rivojining gayrime’yoriy alomati,
balki uning zimmasiga www.ziyouz.com kutubxonasi anomal ijtimoiy
holatlarni yuklatishning natijasi sifatida qaraladi.
3. Bolalar qarovsizl i gi ning profil aktikasi nafaqat mavhum ijtimoiy
madaniy me’yordan, balki muayyan sharoitda yashashga majbur bulgan
boladan kelib chiqishi lozim.
4. Bola reabilitasiyasini amalga oshiruvchi faoliyat subyekti, ijtimoiy subyekt
va shaxs darajasida amalga oshirilishi kerak.
“ Profilaktika” atamasi uzi noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni
bartaraf etish ma’nosini bildiradi. Ijtimoiy og‘ishlar turli sabab va holatlardan
kelib chiqishini inobatga olib, profilaktik chora-tadbirlarning bir nechta
turlarini ajratsa buladi:
- neytrallashtiruvchi;
- o‘rnini to‘ldiruvchi;
563
- ijtimoiy og‘ishlarga sabab bo‘luvchi holatlarni yuzaga kelishidan
ogohlantiruvchi;
- bu holatlarni bartaraf etuvchi;
- o‘tkaziladigan profilaktika ishlarini nazorat qiluvchi.
Ijtimoiy pedagogning o‘smirlar bilan profilaktika ishlarini olib borishida bir
nechta yondashuvlar mavjud:
Informasion yondashuv voyaga yetmagan shaxslar ularga davlat va jamiyat
tomonidan axloqiy me’yorlarni bajarishga takdim etilgan huquq va
majburiyatlardan xabardor qilinadilar. Ijtimoiy profilaktik yondashuv. Bunda
asosiy maqsad salbiy hodisalarni aniklash, bartaraf etish va zararsizlantirishdir.
Bu yondashuvning mohiyati davlat, jamiyat, muayyan ijtimoiypedagogik
muassasa, ijtimoiy pedagog tomonidan deviant xulqatvorni keltirib
chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy-iqisodiy, ijtimoiy-
siyosiy, tashkiliy, huquqiy va tarbiyaviy chora-tadbirlarni o‘tkazishdan iborat.
Tibbiy-biologik yondashuvning mohiyati esa ijtimoiy me’yorlardan,
ehtimoliy og‘ishlardan, turli ruhiy anomaliyalardan aziyat chekuvchi
shaxslarga nisbatan davlat profilaktik tavsifdagi choralar vositasida oldini
olish hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogik yondashuv deviant xulq-atvorli o‘smirning ijobiy
xislatlarinitiklashda namoyon buladi. Deviant xulq-atvorga ega bolalarning
ijtimoiy-pedagogik reabilitasiyasi. Ijtimoiy pedagogning dezadaptasiya
bo‘lgan o‘smirlar bilan ishlashining boshqa bir texnologiyasi ularning
www.ziyouz.com kutubxonasi reabilitasiyasi hisoblanadi.
Reabilitasiyaga keng turdagi vazifalar va oddiy ko‘nikmalardan tortib,
insonning jamiyatda to‘liqintegrasiyalashuvigacha bo‘lgan masalalarni hal
qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi sifatida qaralishi mumkin.
Reabilitasiya obyektlariga quyidagilar kiradi:
1. Ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. Qarovsiz guruhdagi bolalarning
eng keng tarqalgan toifasi bo‘lib, ularning tarbiyasi og‘ir psixologik-
pedagogik sabablar bilan izohlanadi. Qarovsizlikning asosiy belgilari deb
yetakchilik faoliyatidagi kamchiliklar, xulq-atvorda chetga og‘ish va ijtimoiy
564
adaptasiya qiyinchiliklarini aytsak buladi. Bu bolalar va o‘smirlar faoliyatning
to‘laqonli subyekti bo‘lmaganliklari uchun ularga asosiy yordamni pedagog,
psixolog va ota-onalar ko‘rsatishlari mumkin.
2. Voyaga yetmagan huquqfuzarlar, yegim bolalar, xulq-atvorvda chetga
ogash bo‘lgan o‘smirlar. Bu toifadagi bolalarga, avvlambor, ijtimoiy
adaptasiyada, ijtimoiy rollarni egallashda yordam ko‘rsatish lozim.
Reabilitasiyaning asosiy subyekti ijtimoiy pedagog bo‘lib, u yuqorida sanab
o‘gilgan funksiyalarni bajara shishi, o‘smirlar va bolalarga psixologik yordam
ko‘rsata olishi lozim.
3. Psixosomatik va nerv-psixologik sog‘lig‘i buzilgan va funksional
og‘ishlarga ega bolalar:
- surunkali somatik kasalliklar;
- funksional buzilishlar;
- asab-ruhiy hastaliklar;
- aqliy qolokushk;
- nogironlik.
Bu toifa bolalar, avvalambor, tibbiy va ruhiy reabilitasiyaga ehtiyoj sezadilar.
Ularning subyektlari shifokorlar va psixologlar bo‘lib, ular, shuningdek,
pedagog va ijtimoiy xodimlar bilan hamkorlikda kompleks reabilitasiyani
o‘tkazishlari mumkin.
Reabilitasion yordam tavsifi:
- kechikkan yordamdan profilaktik yordamga o‘tish;
- jazolovchi yordamdan ayovchi yordamga o‘tish;
- tasodifiy yordamdan kafolatlangan va kompleks yordamga o‘tish;
- anonim yordamdan shaxsiy yordamga o‘tish.
Adaptasiyadan fark,li o‘laroq, reabilitasiya tiklanish, faollashtirish sifatida
tushuniladi.» Reabilitasiya jarayonida www.ziyouz.com kutubxonasi o‘rnini
to‘ldiruvchi mexanizm mavjud nuqsonni yengib o‘tish uchun qo‘llanadi.
565
Adaptasiya jarayonida esa u mavjud nuqsonga moslashuv maqsadida
qo‘llanadi. Demak, reabilitasiya – bolani jamiyatdagi faol hayotga va ijtimoiy
foydali mehnatga qaytarish maqsadidagi choratadbirlar tizimidir.
Reabilitasiyaning bir qancha turlari mavjud: tibbiy, psixologik, pedagogik,
ijtimoiy-iqtisodiy, kasbiy, maishiy. Tibbiy reabilitasiya bola organizmining u
yoki bu yo‘qotilgan funksiyasini o‘rnini to‘ldirish yoki to‘liq va qisman
tiklashga qaratilgan bo‘ladi. Ruhiy reabilitasiya o‘smirning ruhiy sohasiga
qaratilgan bo‘lib, uning maqsadi deviant xulq-atvorli bola ongida uning hyech
kimga kerakmasligi haqidagi tasavvurni yengib o‘tishdir. Kasbiy reabilitasiya
– o‘smirni biror-bir kasbga o‘rgatish, uninguchun yengillashtirilgan sharoitli
va qisqartirilgan ish kuniga ega ish joylarini qidirishdan iborat. Maishiy
reabilitasiya o‘smir uchun normal yashash sharoitlarini yaratishga qaratilgan
bo‘ladi. “ Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitasiya’’deganda, o‘smir huquq va
manfaatlarini himoya qilish, unga tegishli bo‘lgan moddiy mulklar, to‘lovlar
bilan ta’minlashga qaratilgan choratadbirlar tushuniladi. Ijtimoiy-pedagogik
reabilitasiya – bola qayotiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy
xislatlar, uning jamiyat integrasiyasiga yordam beruvchi faol hayotiy
pozisiyasini shakllantirish, ijobiy rollar, jamiyatda xulq-atvor me’yorlarini
o‘zlashtirishi, kerakli ma’lumot olishiga qaratilgan tarbiyaviy tavsifdagi chora-
tadbirlar.
Ijtimoiy-pedagogik reabilitasiya muassasalarining asosiy vazifalariga
quyidagilar kiradi:
– bolalar va o‘smirlarni nazoratsizliklarini sshdini olish;
– voyaga yetmaganlarning ijtimoiy dezadaptasiyasining sabablari va
manbalarini aniklash;
– kasbiy, o‘quv, ijtimoiy-madaniy, sog‘lomlashtirish va boshqa tarkibiy
qismlardan tashkil topgan bolalar reabilitasiyasining individual dasturlarini
amalga oshirishni ta’minlash;
– reabilitasion chora-tadbirlarning uzluksizligini ta’minlash maqsadida,
dezadaptasiyaga uchragan bolalar oilalari www.ziyouz.com kutubxonasi bilan
uy sharoitlarida hamkorlik qilish va tavsiyalar tayyorlash;
566
– nazoratsiz bolalar va o‘smirlarning (18 yoshgacha) normal maishiy
sharoitlarda vaqtinchalik yashashini ta’minlash (shu jumladan, ularga bepul
ovqat tarqatish, tibbiy xizmatlar, ijtimoiy yordam ko‘rsatish va b.);
– oilada inqirozli vaziyatni bartaraf etish va bolaning uz oilasiga qaytib
kelishi uchun ruhiy, psixokorreksion va boshqa yordam ko‘rsatish;
– voyaga yetmaganlarning keyingi taqdirini hal qilishda ishtirok etish;
– boshqa muassasalar bilan hamkorlikda, bolalarning keyingi tarbiyasining
yanada optimal shakllarini ishlab chiqish va amalga oshirish.
Bu vazifalarning ko‘lami, muassasalar faoliyatini kadrlar bilan ta’minlanishi
va muayyan sharoitlarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin.
Muassasalar quiidagi voyaga yetmagan shaxslarga xizmat ko‘rsatiladi:
1) ijtimoiy reabilitasiya, shoshilinch ijtimoiy psixokorreksion va tibbiy-
psixologik yordamga muhtojlarga;
2) ota-onalari, tengdoshlari, pedagoglar va boshqalar bilan muloqotda
qiyinchiliklarga duchor bo‘layotganlarga;
3) turli sabablarga kura deprivasiyaga mayli borlarga;
4) noxush oilalarda istiqomat qiluvchilarga;
5) yetim bolalar va ota-onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga (muassasada
yashashga rozi bo‘lmaganlarga).
Deviant xulq-atvorli o‘smirlarning ijtimoiy pedagogik reabilitasiyasi “
reabilitasion markaz” deb nomlanuvchi ixtisoslashgan muassasalarda amalga
oshiriladi. Bu muassasalarning vazifalari:
– nazoratsizlik, daydilik profilaktikasi;
– ota-onasi aybi bilan yoki ekstrimal vaziyat tufayli qiyin hayotiy holatga
tushib qolgan bolalarga tibbiy-psixologik yordam;
– ijobiy-ijtimoiy xulq-atvor, atrofdagilar bilan muomala qilish ko‘nikmalarini
shakllantirish;
567
– ota-onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga nisbatan vasiylik funksiyalarini
bajarish;
- www.ziyouz.com kutubxonasi – shaxsning inqirozli ruhiy holatlarini
bartaraf etishga yordam beruvchi ruqiy va pedagogik qo‘llab-quvvatlanish;
– oilaga qaytib kelishga ko‘maklashish;
– normal rivojlanish, ta’lim olish imkoniyati bilan ta’minlash;
– ishga joylashtirilishiga yordam berishdan iborat.
Bu muassasalarda ijtimoiy-pedagogik reabilitasiya uch asosiy bosqichdan
iborat: tashhis qilish, reabilitasion dasturni yaratish va amalga oshirish,
bolaning reabilitasiyadan keyingi himoyasi. Tashhis qilish voyaga yetmagan
shaxs emosional sohasining rivojlanishi, shaxsiy xislatlar, ijtimoiy rollar,
kasbiy qiziqishlarning shakllanganlik darajasini aniqlashga qaratilgan ijtimoiy
pedagogik tadqiqotlar o‘tkazishni ko‘zda tugadi. Reabilitasion dastur har bir
bola uchun individual tuzilib, faoliyatning asosiy tarkibiy qismlari maqsadi,
vazifasi, shakllari, vositalari, bosqichlarini o‘zida mujassamlashtirgan buladi.
Reabilitasiya dasturining asosiy maqsadi–shaxsning axloqiy qadriyatlarini
shakllantirish va tuzatish, bolalarda muomala ko‘nikmalarini shakllantirishga
yordam berish. Reabilitasiyadan keyingi himoya bolalar reabilitasiya
markazidan chiqqanlaridan so‘ng, ularga oila, do‘stlar, maktab jamoasi bilan
uyg‘un munosabatlarni tiklashga yordam beradi. Tarbiyasi ogir bolalarning
reabilitasiyam jarayonida tarbiya muassasalarining ahamiyati katta.
Ta’lim muassasining reabilitasion xizmati umumiy yondashuv asosida,
funksional majburiyatlar va kasbiy vakolatlar doirasida o‘zaro munosabatga
kirish uvchi, bola hamda uning munosabatlarini uygunlashtirishga qaratilgan
o‘zaro bog‘liq chora-tadbirlar tizimini amalga oshiruvchi mutaxassislar guruhi
va pedagogik jamoadir. Maktab reabilitasiyasi (tibbiy – psixologik –
pedagogik) xizmati modeli muassasa o‘ziga hosligini ham inobatga oladi. Bu
reabilitasiya xizmatining asosiy vazifalari quyidagilar:
1) bolalar va o‘smirlar rivojlanishidagi o‘zgarishlar sabablarini anikdash;
2) ularni bartaraf etish vositalarini qidirish;
568
3) ta’lim-tarbiya, yashash sharoitlarini optimallashtirish; www.ziyouz.com
kutubxonasi
4) normal shaxs rivojlanishiga yordam beruvchi pedagogik jarayonni tashkil
qilish;
5) tavakkal guruhi bolalari va o‘smirlarini o‘z vaqtida aniqlash;
6) o‘smirlarning ichki dunyosini sog‘lomlashtirish, ruhiy inqirozini yengib
o‘tish;
7) maxsus reabilitasion dasturlarni amalga oshirish orqali muhtojlarga har
tomonlama yordam ko‘rsatish.
Reabilitasiyaning asosiy tamoyillari:
– mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiymadaniy va iqtisodiy
holatni inobatga olish;
– sheriklik;
– reabilitasion chora-tadbirlarning keng qamrovliligi;
– ketma-ketlik; – individual, insoniy yondashuv.
Mintaqaviy ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy vaziyatga bilish tamoyili bolalar
kontingentlari, muassasalar tarkibini bilishni taqozo etadi. Sheriklik tamoyili
(ijtimoiy pedagog, shifokor, psixolog – bola) barcha psixologik-pedagogik va
reabilitasion choratadbirlarni bola shaxsi orqali amalga oshirilishidan iborat.
Keng qamrovlilik tamoyili reabilitasion dasturni amalga oshirishdagi turli
chora-tadbirlar kompleksini ko‘zda tutadi. Reabilitasiyaning quyidagi
bosqichlari mavjud: oilaviy. ijtimoiy va ta’lim va b. Ketma-ketlilik tamoyili
bir reabilitasion chora-tadbirdan boshqasiga asta-sekin o‘tishni ko‘zda tutadi.
Isdivsdual-insoniy yosdashuv bola rivojlanishining nafakdt muhim, balki
shunga yaqin hududlarini ham inobatga olish lozimligini ko‘zdatutadi. Ta’lim
muassasasining reabilitasion tizimi, asosan, psixologik-pedagogik tavsifga ega
bo‘lib, uning mazmuni va shakllari maktab xodimlarining zimmasida buladi.
Reabilitasion
tizim,
avvalambor,
bolalarni
o‘z
maqomlarida
(muomalaningto‘laqonli a’zosi sifatida) va muomala layoqatiga ega (yetakchi
o‘quv faoliyatinig subyekti) sifatida tiklanishlariga qaratilgan. U bolalar,
569
o‘smirlar va ularning ijtimoiy atrof-muhit bilan ish olib borishiga bog‘liq.
Pedagoglar shug‘ullanuvchi nuqsonlar va me’yordan chetga www.ziyouz.com
kutubxonasi og‘ishlarning sabablari, asosan, psixologik-pedagogik tavsifga
ega bo‘lib, kerakli vositalar yordamida to‘g‘rilanadi. Ta’lim muassasalarida
ijtimoiy pedagogik reabilitasiya qarovsiz bolalar va o‘smirlarga nisbatan
oilaviy va maktab depressiyalarining oldini olishga, nizoli vaziyatlarni hal
qilishga, shuningdek, ularni o‘quv faoliyatining subyekti sifatida tiklashga
qaratiladi.
Deviant xulq-atvorli o‘smirlar bilan ishlashning reabilitasiya dasturlarini
tuzishda quyidagilar inobatga olinadi:
1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy xislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog
deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. Bola uchun muvaffaqiyat
vaziyatini yaratish orqali uning xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni topish kerak
va ijtimoiy pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim.
2. Hayotiy intilishlarni shakllantirish. Odatda, maktabdagi davomiy
muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng, o‘smirlar umidsizlikka tushib, ularda o‘z
kuchlariga ishonch yo‘qoladi. Bunday o‘smirlar uchun keyingi kasbiy o‘z-
o‘zini anglab olish muhim bo‘lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog
bilan hamkorlikdagi faoliyati ularning kelajakdagi kasbini anikdashga
qaratilgan bo‘ladi.
3. Deviant xulq-atvorli bolaning keyingi kasbiy takdiri bilan bog‘liq
faoliyatidan tashqari, uning uchun ahamiyatli bulgan ijtimoiy faoliyatga jalb
qilish. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda, bu holatda nafaqat u
yoki bu faoliyat turiga nisbatan o‘zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham
munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Tarbiyasi og‘ir bolalarda,
boshqa o‘quvchilarga qaraganda, bo‘sh BaKj to‘rt marotaba ziyod ekanligi
amaliyotdan ma’lum.
4. O‘smir bilan o‘zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptasiya
bo‘lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo‘qligi sababli har qanday tarbiyaviy
ta’sir voyaga yetmagan bola tomonidan qatgiq qarshilikka duch keladi.
Bunday bolalar bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab
qilinadi.
570
Reabilitasion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mugaxassis quyidagi
vazifalarni bajaradi: – dezadaptasiya boshlangunga qadar o‘smirda bo‘lgan
ijobiy xislatlarni tiklash; www.ziyouz.com kutubxonasi – ijtimoiy foydali
faoliyatga kirishish orqali o‘smirdagi salbiy xislatlarini tuzatish, intilishni
shakllantirish, uzo‘zini belgilab olishdagi ehtiyojni faollashtirish; – o‘smir
faoliyatining ijobiy motivasiyasini faollashtirish. Reabilitasion ijtimoiy-
pedagogik texnologiyalar. Bolaning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq ravishda
reabilitasiya dasturlarini tuzayotganda, o‘smirning qaysi holatda ekanligini
ham inobatga olish darkor. Chunki bu oiladagi yoki tengdoshlari davrasidagi
janjal natijasida kelib chiqqan ijtimoiy qarovsizlik holati bulishi ham mumkin.
Ijtimoiy pedagogning bu toifadagi bolalar bilan olib boradigan ishi ularning
ichki olamini ijtimoiy sog‘lomlashtirishga qaratilgan buladi. Ijtimoiy pedagog
bola tushib qolgan vaziyatni shoshilinch tashxis qila olishi va ijtimoiy –
shaxsiy – emosional xislatlarning buzilishi sabablarini ham aninutashi lozim.
Shu boradagi asosiy faoliyat turlariga quyidagilar kiradi: individual maslahat
berish; salbiy emosional ahamiyatga ega vaziyatlarni tuzatish maqsadida
o‘smirlarni trening guruqlariga qushish; bola qadriyatlari tizimi bilan
individual ish olib borish; ijtimoiy ko‘nikmalar paydo kdlish. Bundan tashqari,
bola va ota-ona o‘rtasida o‘zaro yaxshi munosabatlarni tiklash uchun oila bilan
ham ish yuritish lozim. Bu faoliyat oilaning pedagogik pozisiyasini tashxis
qilishni va ota-onalarni trening guruhlariga jalb qilishni ko‘zda tutadi. Inqirozli
holatda turgan o‘smirga individual yondashuvlar talab etiladi. Odatda, bunday
xulq-atvor o‘smirning hal qilib bo‘lmaydigan vaziyatga munosabatini
bildiradi. Bu toifa bolalar bilan ish olib borishda ularning emosional holatini
shoshilinch tashhis kdlish, bu muammo sabablarini aniklash, muammolarni hal
qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish, ijobiy “Men” konsepsiyasini shakllantirish
ustida ish olib borish zarur buladi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning yana bir yo‘nalishi uyjoysiz qolgan hamda
daydi bolalarga qaratilgan. Bu bolapar bilan ishlash ikki yo‘nalishdan iborat: –
bunday bolalarning yashab ketishlari uchun sharoitlar yaratish (tibbiy yordam
ko‘rsatish, ovqat bilan ta’minlash); – uziga, uz kelajagiga ishonchni
mustahkamlash uchun utgan hayotlarining salbiy tajribasidan xalos kilish.
www.ziyouz.com kutubxonasi Ta’lim muassasalarida reabilitasion faoliyat
tizimi Reabilitasion faoliyatning vazifalari, obyektlari va yo‘nalishlari Bu
571
yunalishdagi faoliyat amalga oshiriladigan muassasalar Reabilitasion
dasturlarni amalga oshiruvchilar:
1. Ruxiy-pedagogik reabilitasiya
Obyekt: ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar.
Vazifalari:
– maktabdagi na oilaviy kamsitishlarni yengish;
– yetakchi faoliyatda muvaffaqiyatga erishish;
– ruhiy va shaxsiy rivojlanishning uygunlashuvi;
– ijobiy “Men” obrazini shakllantirish;
– ijtimoiy adovat profilaktikasi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, oddiy guruh (sinf), korreksiya
sinflari, Mehribonlik uylari, maktab-internatlar, individual o‘qitish maktablari,
o‘smirlar va bolalarga psixologik-pedagogik yordam ko‘rsatish markazlari.
Pedagoglar, amaliy psixologlar, ijtimoiy pedagoglar, logopedlar, korreksion
ta’lim o‘qituvchilari.
2. Ijtimoiy pedagogik reabilitasiya
Obyekt: ni zoli tarbiyaviy vaziyatda bo‘lgan dezadaptasiyaga uchragan
bolalar, yetimlar, voyaga yetmagan huquqbuzarlar.
Vazifalari:
– huquqlarni himoya qitish, vasiylik;
– nazoratsi^likni oldini olish;
– ijtimoiy zararli omillar ta’siri profilaktikasi;
– ijtimoiy maqomning giklanishi;
– psixofizik va shaxsiy rivojlanish sur’atlarini ushlab turish.
Go‘daklar uyi, Mehribonlik uylari, maktab-internatlar, maxsus maktablar,
ijtimoiy yordam va ijtimoiy reabilitasiya markazlari. Ijtimoiy pedagoglar,
572
ijtimoiy xodimlar, amaliy psixologlar, tarbiyachilar, bolalar huquqlarini hi -
moya qilish bo‘yicha inspektorlar, psixoterapevtlar, psixonevrologlar.
3. Tibbiy pedagogik reabilitasiya.
Obyekt: nogiron bolalar, tez-tez kasal ga chalinuvchi bolalar, aqliy
imkoniyatlari cheklangan bolalar.
Vazifalari:
– tarbiyaviy mikromuhit gigiyenasi;
– soglomlash tirish va davolash:
– tibbiy profilaktika;
– sogliqni tiklash va saqlash;
– ijtimoiy adaptasiya va reabilitasiya;
– zaxiradagi imkoniyatlardan foydalanish;
– kompensatsiya funksiyalarini rivojlantirish.
Funksional buzilishlarga ega bolalar uchun muassasalar. Muruvvat uylari,
korreksion maktab, nogironlar uylari. sog‘lomlashtirish markazlari. davolash
markazlari, maktabgacha muassasalar va maktablarda logopedik guruhlar.
ruhiy soglom lashtirish va reabilitasiya markazlari. Pedagog-defektologlar,
uqituvchilar, tarbiyachilar, ijtimoiy xodimlar. ijtimoiy pedagoglar, tibbiy
xodimlar, psixolog-defektologlar Asosiy ish metodi – patronj, asosiy ish shakli
– "‘Men” konsepsiyasini shakllantirishga qaratilgan ijtimoiypsixologik trening
tashkil qilish. Bu reabilitasiya dasturlarini quyidagi uch shart bajarilgan
taqdirdagina samarali tarzda amalga oshirsa buladi:
1) dasturning barcha ishtirokchilari, ya’ni bolalar, otaonalar, ijtimoiy pedagog
va mutaxassislarning yuqori motivasiyasi;
2) mutaxassislar va reabilitasion muassasalar rahbarlarining psixologik-
pedagogik bilim va malakaga ega ekanliklari;
3) turli davlat xizmatlari: ta’lim, sog‘liqni saqlash, xuquqni muhofaza qilish
organlari faoliyatini uyg‘unlashtirish.
573
Mavjud texnologiyalar deviant xulq-atvorli bolalarni ijtimoiy nazorat ostiga
olishga qaratilgan. Bu jarayon quyidagilardan iborat:
– birinchidan, eng xavfli deviant xulq-atvor shakllarini ijtimoiy foydali
shakllar tomonidan siqib chiqarish;
– ikkinchidan, bolaning ijtimoiy faolligini ijtimoiy ma’qullanadigan tomonga
yo‘naltirish;
– uchinchidan, daydilik, giyohvandlik, fohishabozlik bilan shug‘ullanuvchi
o‘smirlarni jinoiy yoki ma’muriy kuzatuvdan xalos etish;
– to‘rtinchidan, maxsus ijtimoiy yordam xizmatlarini tashkil etish.
Bolalar ichkilikbozligi va bu illatning yoshlar o‘rtasida kengtarkrlishi eng
jiddiy ijtimoiy-pedagogik muammolardan biri hisoblanadi, Ichkilikbozlik
tushunchasi ikki xil talqin kdlinadi. Tibbiy nuqtai nazardan, ichkilikbozlik
spirtli ichimliklar iste’mol kdlishga yengib bo‘lmas ehgiyoj tugilishida
namoyon buladi gan surunkali kasallikdir. Ijgimoiy pedagogik nuqtai
nazardan, ichkilikbozlik spirtli ichimlikka ruju qo‘yish bilan tavsiflanadigan,
shaxsda deviant xulq-atvorni keltirib chiqaradigan xulq-atvor shakllaridan
biridir. Bolalik davrida ichkilikbozlik muammosi shaxs ijtimoiylashuvi
jarayoni bilan bevosita bog‘liq. Chunki, birinchidan, u aniq ijtimoiy psixologik
sabablar tufayli kelib chiqadi, ikkinchidan, deviant xulq-atvor kabi
g‘ayriijtimoiy xislatlarning kelib chiqishiga olib keladi. Ichkilikbozlik
namoyon bo‘lishining ijtimoiy psixologik omillari bir xil emas. Ular ichida
mikroijtimoiy va shaxsiy omillarni ajratish mumkin. Shaxsiy omillar vazifasini
shaxsiy va tavsifiy xususiyatlar bajarishi mumkin.
Mikroijtimoiy omillarga alkogollashuv ko‘rsatkichlari (ichkilik iste’mol
qilish yoshi, sabablari), oila tarkibi va unda alkogollashuv darajasi kabi
ijtimoiy va ijtimoiypsixologik belgilar kiradi. Ijtimoiy-psixologik omillar
shartli ravishda ikkiga ajratiladi. Alkogollashuv jarayoniga ta’sir ko‘rsatar
ekan, ular yaxlit va majmuaviy tarzda o‘rganilishi lozim. Bolalar
ichkilikbozligi bir qator o‘ziga xosliklarga ega:
– spirtli ichimliklargatez moslashish;
– ichkilikbozlikningtez rivojlanishi; – davolashning samaradorligi;
574
– organizmning tez buzilishi.
Bolalarning spirtli ichimliklarga moslashishlari asosan 3 davrda: bolalikning
ilk davri, maktabgacha yoshda va kichik maktab davri, o‘smirlik davrida jadal
kechadi. Birinchi davr bolalikning ilk davri bo‘lib, unda bolalarning
alkogollashuvi ixtiyorsiz tavsifga ega. Bu bir necha sabablarga ko‘ra ro‘y
beradi: homiladorlik va emizish davrida www.ziyouz.com kutubxonasi spirtli
ichimlik iste’mol qilish, mast holatda homilador bo‘lish. Ichki organ va
a’zolarningjadal shakllanishi jarayoni kechayotganda, \omilaningzaharlanishi
rivojlanishning turli anomaliyalariga olib keladi: oyoq va qo‘llarning
rivojlanmasligi, barmoqlarning birlashib ketishi, jinsiy a’zolardagi nuqsonlar,
bosh hajmining kichiklashishi va boshqalar. Homila alkogol oldida himoyasiz
bo‘lgani sababli, u alkogolning miyaga kirishini bartaraf eta olmaydi va
buning natijasida aqyai noraso bo‘lib tug‘ilishi mumkin. Bunday bolalar,
garchi bolaliklarida hayot bilan vidolashmasalar ham, bugun umr aqli noraso
bo‘lib o‘tadilar.
6 –jadval
Bolalar ichkilikbozligining sabablari va salbiy oqibatlari
Yosh
Sabablar
Oqibatlar
Bolalikning
ilk
dairi
(0-3 yosh)
Homila
davridagi
ichkilikbozlik,
homiladorlikning ilk 3 oyida
spirtli ichimlik iste’moli,
emizish
vaqtida
spirtli
ichimliklar iste’moli.
Epilepsiya, aqli zaiflik,
jismoniy
rivojlanish
anomaliyasi;
aqliy
rivojlanish anomaliyasi.
Maktabgacha va
kichik
maktab
yoshi
(3-9 yosh)
Ota-onalarning
pedagogik
savodsizligi,
oilaviy
ichkilikbozlik an’analari.
Organizmning alkogoldan
zaharlanishi;
spirtli
ichimlikliklarga
qiziqish
paydo bulishi.
O‘smirlik
va Oiladagi
nohush
holat; Spirtli
ichimliklarga
575
o‘spirinlik davri
(9-18 yosh)
o‘zini
namoyon
qilish;
OAVlaridagi reklama; bo‘sh
vaqtidan
o‘rinli
foydalanmaslik;
ichkilikbozlikning oqibatlari
haqida bilimlarning yuqligi;
shaxsning
psixologik
xususiyatlari,
mavjud
muammolardan qochish.
maylning
shakllanishi;
spirtli ichimlik iste’mol
qilish
odatining
shakllanishi; huquqbuzarlik
sodir etish mast holatda
g‘ayri
huquqiy
harakatlarning
oqibatini
o‘ylamasdan sodir etish;
spirtli
ichimlikni
ruhiy
muammolarni
bartaraf
etuvchi
doping
sifatida
iste’mol qilish.
Ikkinchi davr – kichik maktab yoshi. Bu davrdagi eng ahamiyatli sabablar:
ota-onalarning pedagogik bilimsizligi va spirtli ichimlikka qiziqish paydo
bo‘lishiga olib keluvchi oilaviy ichkilikbozlik an’analaridir. Biologik
tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ichkilikbozlik irsiy jihatdan avloddan-avlodga
o‘tmaydi, faqatgina unga mayl o‘tadi. Bolalarda ichkilikbozlikning
rivojlanishiga otaonalarning yomon odatlari, oiladagi vaziyat hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Maktablarda sinfdosh bolalarning xususiyatlaridan kelib
chiqib, ota-onalar shuni esda tutishlari lozimki, spirtli ichimliklar iste’mol
kdlishga nisbatan salbiy munosabatlarni shakllantirishning zaruriy sharti bola
shaxsiyatiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, uning maktabdagi
hdyotiga doimiy e’tibor qaratish, maktabda va oilada gigiyenik me’yorlarga
amal qilishdir. Agar oilada hyech kim bolaning maktab hayoti bilan qiziqmasa
yoki nomiga qiziqsa, uning maktabga nisbatan kdziqishi neytrallashadi,
so‘ngra ta’lim olishga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Bola o‘zini
namoyon qilishining boshqa usullarini qidira boshlaydi. Odatda, bu bola kucha
guru\lariga qo‘shilib qoladi va u yerda spirtli ichimliklar iste’mol qilishga
o‘rganadi. Agar bola spirtli ichimlik bilan “tanish” bo‘lsa va bu “tanishuv”
oilada sodir bulgan bo‘lsa, bu urganish jarayoni nihoyatda oson kechadi.
Natijada maktab, maktab xdyotiga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi va
bola o‘ziga o‘xshagan bolalarning ko‘cha guruhini afzal ko‘ra boshlaydi.
Uchinchi bosqich – o‘smirlik va o‘sprinlik davri. Bu davrdagi asosiy sabablar
576
oiladagi nomaqbul holat, o‘zini namoyon kdlish, OAVlaridagi reklama,
muammolardan qochish, shaxsning psixologik xususiyatlari, ichkilikbozlik
oqibatlari qaqidagi bilimlarning yo‘qligidir. Bolada ichkilikka ruju quyish ro‘y
beradi.
Ichkilikka mayli bor bolalarning 4 turi farklanadi:
1) o‘ziga yuqori baho bergan bolalar;
2) shafqatsiz va agressiv xulk,li bolalar;
3) amaliy hayotga ko‘nikm agan, shaxsiy tashabbus qobiliyatidan ayrilgan
bolalar;
4) turg‘unlikka tushgan bolalar.
Bolalarning spirtli ichimlik iste’mol kdlishni boshlaganliklarining bir nechta
darajalari mavjud:
1) nolga teng daraja juda kamdan-kam iste’mol qilish;
2) epizodik iste’mol darajasi turli spirtli ichimliklar turlari bilan tanishlik;
3) yuqori daraja 1 oyda ikki martadan ortiq iste’mol qilish;
4) namoyon bo‘lgan ruhiy tobelik darajasi mast bo‘lishning ruhiy holatning
istalgan holatiga aylanishi, ichkilikka ruhiy qaram bo‘lishning yuzaga kelishi;
5) ichkilikka jisman tobe bo‘lish darajasi – spirtli ichimlikni nazoratsiz
iste’mol qilish.
Shaxsning alkogollashuvi (aroqho‘rga aylanishi). Ijtimoiy pedagogikaning
spirtli ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bolalar bilan faoliyat olib borishga
doir asosiy yo‘nalishlari:
a) adaptasion – bolaning shaxsiy ijobiy xislatlarini rivojlantirish orqali
bolaning adaptativ xususiyatlarini tuzatish;
6) profilaktik – bolalarda spirtli ichimlik iste’mol qilishga salbiy munosabatni
shakllantirish;
v) vositachilik – bola va jamiyat urtasidagi munosabatlarni tartibga solish;
577
g) reabilitasion – alkogol tobe holatidagi bolani ijgimoiy reabilitasiya qilish.
Bu toifadagi bolalar bilan ijtimoiy pedagog uz faoliyatida quyidagi
vazifalarni amalga oshiradi.
Ijtimoiy pedagog faoliyatining birinchi vazifasi tashhis qo‘yish bo‘lib,
bolaning spirtli ichimlik ichishga ruju qo‘yishining oldini olishga qaratilgan.
Bu vazifa spirtli ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bola haqida axborot
to‘plash, uning real shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, bola oilasi to‘g‘risida
ma’lumotlar to‘plash, bolaga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan manbalarni
o‘rganish, ichkilikbozlikning yetakchilarini aniqlash, bolani alkogollashuvga
undayotgan salbiy omillarni o‘rganish, bolaga mikromuhit ta’sirini o‘rganish
orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchi vazifasi – natijani oldindan ko‘ra bilish. Uning mohiyati shuki,
qo‘yilgan tashhis asosida ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ish olib
borishning aniq ijtimoiy pedagogik dasturi ishlab chiqiladi. Budasgur
bosqichma-bosqich amalga oshirilib, ijtimoiy adaptasiya, korreksiya yoki
reabilitasiyani keltirib chiqaradi.
Uchinchi vazifasi ta’lim-tarbiya bulib, bolada uning ijtimoiy pedagogik
reabilitasiyam davomida shakllanishi lozim bulgan xislatlarni, bolalar va
kattalar xulq-atvori va faoliyatiga pedagogik ta’sirni oshirish, bola
tarbiyasidagi bo‘shliqarni to‘ldirish, ichkilikbozlik muammosini yengib o‘tish
uchun lozim bulgan ko‘nikm a va malakalarni shakllantirishni nazarda tutadi.
Ijtimoiy pedagogning turtinchi vazifasi – huquqiy himoya. Uning mohiyati
shuki, ijtimoiy pedagog faoliyati huquqiy asosda ko‘riladi.
Beshinchi vazifasi – tashkiliy funksiya. U ichkilikbozlikka mayli bor bola
bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat yuritishda turli mutaxassislarning ishtirokini
talab qiladi, bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazish uchun sharoitlar yaratadi,
bolalar, kattalar uchun ijtimoiy foydali faoliyatni tashkil qiladi.
Oltinchi vazifasi – kommunikativ funksiya. Bunda ijtimoiy-pedagogik
faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning ko‘pgina ishtirokchilari o‘rtasida
aloqalar o‘rnatiladi.
578
Yettinchi vazifa – profilaktik funksiya bo‘lib, u erishilgan ijobiy natijalarni
mustahkamlaydi va ichkilikbozlik alomatlarining paydo bo‘lishini bartaraf
etadi. Bu vazifalar ijtimoiy patronaj o‘tkazish orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagog faoliyatida bolalar hayotini alkogollashuviga qarshi
qaratishi tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlariga qarab amalga oshiriladi.
Maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bir yoshdan yetti yoshgacha bulgan
boladagi odatlarni shakllanishida hal kdluvchi ta’sirni ota-onalar ko‘rsatishadi.
Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy pedagogning oila bilan ishlashi muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, u quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar madaniyatini shakllantirish.
Faqatgina uyg‘un oilaviy munosabatlar sharoitlarida axloqiy antialkogol
odatlar paydo bo‘lishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bu
odatlarning paydo bulishi uchun ota-onalarda optimal xulq-atvorni
shakllantirish lozim.
2. Bola hdyotiy faoliyatining sog‘lom muhitini shakllantirish. Ijtimoiy
pedagog faoliyati ota-onalarda sog‘lom ijtimoiypsixologik yo‘l-yo‘riqlarni
shakllantirish ga, bolalarnish spirtli ichimlik iste’mol qilgani uchun ota-
onalarning shaxsiy javobgarligi haqidagi fikrni ilgari surishga qaratilishi
lozim.
Ota-onalar bilan ichkilikbozliklikka qarshi kurash bola yoshiga qarab amalga
oshirilishi kerak. Biroq bu faoliyatning natijasi ota-onalarni bolalarning
ichkilikka qarshi tarbiyasiga qo‘shilishi zarur. Ota-onalarning ichkilikbozlikka
qarshi tarbiyasi haqidagi bilimlar targ‘iboti quyidagi masalalarni o‘z ichiga
oladi:
1. Alkogolning inson organizmiga, bolaning to‘liq shakllanmagan
organizmiga zarari, bolalarning spirtli ichimlik iste’mol qilishlarining yomon
oqibatlari, voyaga yetmaganlarni spirtli ichimliklar iste’mol qilishga
o‘rgatishning axloqiy, diniy va huquqiy javobgarligi haqida.
2. Kichik maktab yoshining o‘ziga xos xususiyatlari (anotomik, morfologik,
psixofiziologik) bilan tanishtirish. Maktabda ta’lim olishning birinchi
bosqichiga bola hayotidagi eng inqirozli bosqich sifatida ta’rif berish,
boshlang‘ich bosqichga moslashish qiyinchiliklari, yosh shaxsning faol
579
ijtimoiylashuvining boshlanishi, ta’lim muhitining ijtimoiy va psixologik
sharoitlari haqida ma’lumot berish.
3. Kichik maktab yoshidan bolalarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
uchun ota-onalarning me’yoriy xulq-atvorlariga erishish. Bu oilaning
ichkilikbozlik an’analarini, kichik maktab yoshiga xos bo‘lgan taqlidiy xulq-
atvorni inobatga olgan hodda ko‘rib chiqish, bolaning maktabdagi yutuqlariga
e’tiborli bo‘lish, bolalarning bo‘sh vaqtlarini o‘tkazishlariga yordam berish,
uni noxush oilaviy-maishiy nizolardan holi qilish. Shuningdek, ijtimoiy
pedagog ota-onalar bilan hamkorlikda bo‘sh vaqt va bayramlarni spirtli
ichimliksiz o‘tkazish rejasini ham ishlab chiqishi lozim.
Faoliyatning asosiy metodlari – suhbat, maslahat, trening shaklida
o‘tkaziladigan oilaviy profilaktika hisoblanadi. Ijtimoiy pedagog ota-onalar
harakatlariga axloqiy tavsif berishi lozim. Oilaviy profilaktika tanbeh,
tahdidlarga asoslanmasligi kerak. U bolaning tengdoshlari bilan aloqalarini
tuzatishga, ularni ijobiy faoliyatga jalb etishga, oilada o‘z maqomini tiklashiga
qaratilishi lozim. O‘smirlik davri (11 – 14 yosh). Budavr inson faoliyatining
eng murakkab davrlaridan biridir. Mazkur uyg‘un faoliyatning faollashuvi
davrida organizmning barcha organlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Bu
jarayon jinsiy yetuklikning boshlanishi bilan yakun topadi. Bola u uchun
obro‘li bo‘lgan kattalarning ko‘rsatmalariga amal qilgan kichik maktab
yoshidan farqli ravishda o‘smir o‘z xulq-atvor tamoyillariga, uz qarashlariga
amal qilishga harakat qiladi, mustaqillikka ehtiyoj tug‘iladi, kattalar nasihatlari
tanqid ostiga olinadi, ularga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Aynan
o‘smirlik davrida ichkilikka ruju qo‘yishning ilk bosqichi boshlanishi mumkin.
Chunki u o‘smir guruhlari sharoitida namoyon bo‘ladi va shuning uchun “
jamoaviy ichkilik tobeligi” tavsifga ega bo‘ladi. Bu yoshdagi bola katta
bo‘lishga yoki kattalardek ko‘rinishga harakat qiladi. Bu ham ijobiy, ham
salbiy ma’noda namoyon bo‘lishi mumkin.
Balog‘atga yetish tendensiyasi agar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarga
asoslanmasa, ijtimoiy salbiy ma’nodagi: chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol
qilish , jinsiy mas’uliyatsizlik, huquqbuzarlik namoyon bo‘ladi. O‘smirlik
davrida 11 yoshdan boshlab kattalar bolaga avvalgidek ta’sirlarini o‘tkaza
olmaydilar. Bola uchun tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lish katta ahamiyat
580
kasb eta boshlaydi. O‘smirning ijtimoiy maqomi qancha past bo‘lsa, uning
guruhga ta’siri shuncha kam bo‘ladi. Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy
pedagog faoliyatida asosiy urg‘u guruhbilan ishlashga qaratiladi. Bu quyidagi
faoliyat yo‘nalishlari orqali amalga oshiriladi:
1. Ichkilikbozlik sabablari va oqibatlari profilaktikasi. Buni ichkilikbozlik
bilan bog‘liq mavzularda bahs-munozaralar o‘tkazish orqali amalga oshirsa
bo‘ladi. Bu mashg‘ulotlar natijasida, guruhning barcha ishtirokchilari amal
qiladigan qarashlar shakllanishi lozim. Bahs-munozaradan tashqari, rasmli
o‘yinlar ham o‘tkazish mumkin. Ichkilikbozlik profilaktikasiga qaratilgan
bunday o‘yinlarda bolaning shaxsiy rivojlanishiga, jamoaviy muomala
malakalariga o‘rganishiga erishsa bo‘ladi. Ijtimoiy pedagog o‘smirlar guruhida
shakllantirish mumkin bulgan asosiy ijtimoiy malakalar bu ichkilikka qarshi
dalillarni aniq ilgari surish va tengdoshlari bosimiga qarshi tura olish. Ish
shakllari: bahs, ekskursiya, suhbat. Bunda bolalarni qo‘rqitadigan usullardan
foydalanish maqsadga muvofiq emas.
2. O‘smirlarning bo‘sh vaqgini tashkillashtirish. Bo‘sh vaqtni mazmunsiz
o‘tkazish o‘smir tomonidan spirtli ichimlik iste’mol qilish xavfini oshiradi.
To‘garak, seksiya, klub, bolalar va o‘smirlar tashkilotlari faoliyatini yorqin
reklama qilish zarur. Ijtimoiy pedagog o‘smirning qiziqishlarini bilishi va
uning bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazishga yordam berishi lozim. Bu yoshning
psixologik xususiyatlari tufayli bo‘sh vaqtni o‘tkazishning jamoaviy
shakllarini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Shuni inobatga olish lozimki,
deviant xulqli bolalar, asosan, intellektual faoliyat bilan emas, balki sport bilan
shugullanishga qiziqishadi. Shuning uchun ularning sport seksiyalariga
qatnashishlariga yanada ko‘proq sharoitlar yaratib berish lozim.
3. Ijtimoiy pedagog tomonidan o‘tkazilayotgan ichkilikka qarshi tarbiya
bolada mustahkam antialkogol qarashlar sog‘lom \ayot tarzining zarurligi,
organizm shakllanayotgan paytda spirtli ichimlik iste’mol qilish mumkin
emasligi, ichkilikbozlikning axloqsiz omil ekanligini shakllantirishga
qaratiladi.
4. Maktab pedagog jamoasini ichkilikka qarshi yo‘naltirish ham ijtimoiy
pedagogning vazifasi hisoblanadi. O‘smir yoshidagi o‘quvchilarning ta’lim
581
dasturi bilan tanishish asosida ijgimoiy pedagog ichkilikka qarshi tarbiya
elementlarini maktab darslari tarkibiga kiritishni ilgari surishi mumkin.
O‘spirinlik davri. O‘smirlikdan farqli o‘laroq, 17-18 yoshli o‘quvchilarda
tengdoshlari jamoasiga emosional tobelik kuchli bo‘lmay va bunda birinchi
o‘ringa individuallik ko‘tariladi. Hayotda o‘z o‘rnini qidirish, o‘zini biror-bir
kasbiy faoliyatda anglab olish bilan birgalikda, o‘smir uchun o‘z ijtimoiy
qiyofasini ham shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy pedagog
o‘z e’tiborini ichimlik iste’mol qilishga mayli bor o‘spirinlar bilan individual
ish olib borishga qaratadi. Bu faoliyat quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
1. Bola hayotiy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bartaraf etish
maqsadida individual konsul tasi yal ar o‘tkazish.
2. Shaxsni ijtimoiy tarbiyalash, ijtimoiy pedagogik mashqlar orqali o‘smirga
ijtimoiy ijobiy hulq atvor me’yorlarini o‘zlashtirishga yordam beradi.
O‘smirlarni ichkilikka qarshi tarbiyalash asosiy va yordamchi metodlarga
ajratiladi. Asosiy metodlar – suhbat jarayonida ijtimoiy pedagog tomonidan
o‘z nuqtai nazari, dalillarini monologik bayon etish, ma’ruzalar o‘qish.
Yordamchi metodlar – kitob yordamida mustaqil ish olib borish, tajribalar
o‘tkazish va boshqalar. Bu metodlar turli ish shakllari – jamoaviy va
individual shaklda, turli mikromuhitlar oila, maktab jamoasi, dustlar davrasida
amalga oshirilishi mumkin.
582
Dostları ilə paylaş: |