Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Abdullayeva K. va boshqalar. Savod o‘rgatish darslari. –T.: 
O‘qituvchi,
1996-yil. 

---

559 
2.
Qosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. - 
Toshkent: “O‘qituvchi”, 1985. –В. 216. 
3.
Hamroyev A. Boshlang‘ ich sinflarda ona tili ta’limini ijodiy tashkil 
etish.// “Pedagogik mahorat” jurnali. 2002-yil, 1- son, 53-55b. 
4.
Hamroyev A. Ona tili darslaridagi ijodiy topshiriqlarning tiplari. // 
“Pedagogik mahorat” jurnali. 2002-yil, 3- son, 45-48-b. 
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MASAL O‘RGATISHNING
TARBIYAVIY AHAMIYATI
 
D.M.

Nosirova,
BuxDUPI Xorijiy tillar 
 kafedrasi katta o‘qituvchisi
G.I. Bafoyeva
,
BuxDUPI I bosqich talabasi 
 
Bugungi kunda mamlakatimizda barcha sohalar kabi adabiyothunoslik ilmi 
ham jadal sur’atlar bilan rivojlanmogda. Ayniqsa, og‘zaki nutqni rivojlantirishga
hamda ular bilan milliy tilimiz xususiyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish kun 
sayin ortmoqda.Tobora rivojlanayotgan O‘zbekistonning kelajakda yanada
taraqqiy etishi va yuksalishida, mustahkamlanib borishida o‘z ona tilimizni
atroflicha mukammal o‘rganishning ahamiyati beqiyosdir. Bu hozirgi kundagi 
ta'lim tarbiya jarayonini yaxshilashga, keyingi yillarda o‘qitishdagi muhim 
ko‘zlangan narsa bu o‘quvchilarni boshlang‘ich sinfdan boshlab og‘zaki nutqini 
o‘stirishdan iborat bo‘ldi. Barchamizga ayon-ki, ertak, masal, topishmoqlar til 
o‘rgatish avval og‘zaki nutqni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Masal – axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks 
ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos 
xususiyatlar masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar 
dunyosiga ko‘chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo‘lishidan tashqari, 
kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko‘pincha 

---

560 
masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa 
chiqariladi. Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy 
shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda 
turli 
hayvonlar 
majoziy 
suratda 
asarning 
qahramonlari 
sifatida 
tasvirlanadi.Masalan quyidagi ,,
Ikki do‘st va ayiq” nomli 
masalga e’tibor 
qaratsak: 
“
Ikki do‘st o‘rmonda aylanib yurganlarida to‘satdan ayiqqa duch kelib 
qolishibdi. Ulardan birinchisi shoshib daraxtga chiqib olibdi va ayiqning 
changalidan qutulib qolibdi. Ikkinchisi esa, hech narsa qo‘lidan kelmasligini bilib, 
o‘zini o‘lganga solib yotib olibdi.Ayiq yerda yotgan kishining oldiga kelib, 
qulog‘ini hidlabdi. Hatto uni turtib ham ko‘ribdi. Kishini o‘lgan deb o‘ylab, unga 
tegmasdan 
ketib 
qolibdi. 
Ayiq 
ketgach, 
haligi 
kishining 
do‘sti 
daraxtdan 
tushib 
kelib:
— Do‘stim, ayiq qulog‘ingga nima deb shivirladi? — deb so‘rabdi. 
— U menga: qiyinchilik paytida tashlab ketadigan do‘st bilan sayohatga chiqishni 
yaxshilab o‘ylab ko‘rmabsan-da, dedi, xolos, — deb javob beribdi 
do‘sti”.Qissadan hissa:masalda do‘stlik qiyinchilikda sinaladi. 
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulьminatsion nuqta va 
yechimi bo‘lgan kichik pьesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli 
tasvirlashda ajoyib namuna bo‘la oladi.«Antik adabiyotda 
Ezop (miloddan avvalgi 
6-asr) yunon masalchisining 
masallari juda mashhur bo‘lgan. O‘z ma’nosidan 
ko‘chirilgan (majoziy) so‘z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan “yashirincha” 
tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir 
joriy qilingan». Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch 
kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o‘zining satirik 
asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo‘lgan. Feodal istibdodi 
sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli 
o‘zbek masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili”da yozganlar. Frantsuz shoiri 

---

561 
Lafontenning masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha 
epizodlari, “Sher bilan Durroj”, “Kabutar” singari masallari yaxshi xislatlarni 
tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. 
O‘zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham 
Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko‘pgina masallar 
yozganlar.Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni 
bolalar qiziqib o‘qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning 
“Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning masallari, axloqiy 
va tarbiyaviy masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o‘qish va 
tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini 
ham kengaytiradi. 
Mashhur masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan Chayon”, “Maymun 
bilan Najjor” masallari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga mos keladi. 
Ularda do‘stlik, rostgo‘ylik, qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g‘oyalar 
ilgari suriladi.Ma’lumki, tarbiya ko‘proq ta’lim jarayonida berib boriladi. 
Bolalarga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg‘usi 
shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo‘ladi va bu orqali 
o‘quvchilar ma’naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, 
orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-
muhabbat, fidoyilik, milliy g‘urur, matonat, mehr-oqibat, do‘stlik, ezgulik kabi 
yuksak hislar paydo bo‘ladi. 
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo‘pollik, qo‘rslik, 
yolg‘onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. 
Lekin amaldagi boshlang‘ich sinf “O‘qish kitobi” darsliklarida masal janriga kam 
o‘rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o‘rni beqiyosdir. Masaldagi 
qissadan hissa o‘quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o‘qib o‘tib 
ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o‘rinni, bo‘shliqni to‘ldiradi.3-sinf 
“O‘qish kitobi”dan o‘rin olgan