Sayali sadiqova

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

58 
II F Ə S İ L 
 
 
 ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ 
ƏSƏRLƏRİ: ƏDƏBİ DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN 
ZƏNGİNLƏŞMƏ QAYNAQLARI 
 
2.1. ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ 
ƏSƏRLƏRİ 
 
Günümüzə qədər gəlib çatan anadilli yazılı abidələr sırasın-
da orta yüzilliklərdə ərəb və fars dillərindən tərcümə olunmuş 
əsərlərin özəl yeri və çəkisi vardır. Əsasən XIV-XVI əsrlərin ya-
digarları olan bu tərcümə örnəkləri klassik ədəbiyyatımızın ayrı-
ca bir qolunu, həm də səciyyəvi cəhətləri ilə seçilən xüsusi bir 
qolunu təşkil etdiyi üçün ədəbiyyat tarixinin hərtərəfli araşdırıl-
ması baxımından dəyərli mənbələrdir. Ortaçağ Azərbaycan tər-
cümə əsərləri, xüsusilə də nəsrlə edilmiş tərcümələr eyni zaman-
da ədəbi dil tarixinin zəngin və əvəzsiz qaynaqları sayılır. Azər-
baycanda indiyədək ədəbi dil tarixi sahəsində aparılmış bir sıra 
tədqiqatların klassik tərcümə örnəkləri (“Əsrarnamə”, “Şühəda-
namə”, “Şeyx Səfi təzkirəsi”, “Kəvamilüt-təbir” və s.) üzərində 
qurulması bunu əyani şəkildə sübut edir. 
Azərbaycan türklərinin uzun əsrlər boyu ərəblərlə və fars-
larla sıx ədəbi-mədəni əlaqələrinin nəticəsi olaraq ortaya çıxan 
ortacağ Azərbaycan bədii tərcümə ədəbiyyatının ən məşhur nü-
munələri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar: Şirazi təxəllü-
sü şair-mütərcimin qələmindən çıxmış “Gülşəni-raz” (1426-cı 
il), Əhmədi Təbrizinin 1479-cu ildə tamamladığı “Əsrarnamə”, 
Həzini təxəllüsü şair-mütərcimin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsi 
(1524-cü il), dahi söz ustadı Məhəmməd Füzulinin “Hədisi-ər-
bəin” və “Hədiqətüs-süəda” tərcümələri, Məhəmməd Nişatının 
irihəcmli nəsr tərcümələri: “Şühədanamə” (1539-cu il) və “Şeyx 
Səfi təzkirəsi” (1543-cü il), Xızır Bəvazicinin “Kəvamilüt-təbir” 
tərcüməsi (1548-ci il). Adları çəkilən bu klassik tərcümə örnək-

---

59 
lərindən ilk dördü nəzmlədir və dini-ürfani məzmun daşıyır, di-
gərləri də oxşar məzmunludur, lakin nəsrlə qələmə alınmışdır. 
Qeyd edək ki, bu tərcümə əsərlərindən ikisi: Şirazınin “Gülşəni-
raz” və Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcümələri yalnız keçən əsrin 
sonlarında bizim tədqiqatlarımızın nəticəsi olaraq aşkara çıxarı-
laraq araşdırılmış və mətnləri nəşrə hazırlanmışdır .
Şirazinin tərcüməsinin qaynağı fars dilindədir və adından 
da göründüyü kimi görkəmli Azərbaycan alimi və şairi Şeyx 
Mahmud Şəbüstərinin (1287-1320 məşhur “Gülşəni-raz” (“Sirr 
bağçası”) əsəridir. Məlum olduğu kimi, Şəbüstəri təsəvvüf 
mövzusunda qələmə aldığı bu əsərində sufizmin mahiyyətini 
açıqlamış və onun bir sıra istilah və rəmzlərinin yozumunu ver-
mişdir. Şirazi ustadının bu əsərinin məzmununu öz əlavələri ilə 
daha da genişləndirmiş və onu sərbəst-yaradıcı şəkildə dilimizə 
çevirmişdir. 
Əhmədinin “Əsrarnamə”si də təsəvvüf mövzusundadır və 
məşhur farsdilli sufi şairi Fəridəddin Əttarın (1120-1230) ədəbi 
irsindən seçmə hekayətlərin sərbəst və poetik tərcüməsidir. Hə-
zininin və Füzulinin “Hədisi-ərbəin” (“Qırx hədis”) isə Məhəm-
məd Peyğəmbərin (s.) qırx məşhur hədisinin sərbəst poetik tər-
cüməsidir. Qeyd edək ki, Həzininin tərcüməsinin əsli ərəb dilin-
dədir və əslən Orta Asiyadan olan Üsfuri təxəllüslü müəllifin 
(təxminən XIII əsr) nəsrlə qələmə aldığı “Hədisi-ərbəin şərhi” 
adlı əsəridir. Həzini bu əsəri nəzmlə çevirmiş və ona müəyyən 
əlavələr də etmişdir. Orta yüzilliklərdə nəsrlə yazılmış əsərlərin 
nəzmlə tərcüməsi və əksinə mənzum əsərlərin nəsrlə çevrilməsi 
halları məlumdur.
Füzulinin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinə gəldikdə isə, böyük 
şair bu əsərini farsdilli ədəbiyyatın ən görkəmli nümayəndələrin-
dən olan Əbdürrəhman Caminin (1414-1492) “Çehel hədis” 
(“Qırx hədis”) kitabından nəzmlə ana dilinə çevirmişdir. Məlum 
olduğu kimi, böyük özbək şairi Əlişir Nəvai (1441-1501) də Ca-
minin bu əsərini çağataycaya tərcümə etmişdir. Füzulinin “Hədi-
qətüs-süəda” (“Xoşbəxtlər bağı”) və Nişatinin “Şühədanamə” 
(“Şəhidlər kitabı”) adlı nəsr tərcümələri şəhidlik mövzusunda-

---

60 
dır: əsasən, imam Hüseynin Kərbəla müsibətindən bəhs edir. 
Hər iki əsərin farsca qaynağı Hüseyn Vaiz Kaşifinin (öl. 1504-
cü il) “Rövzətüş-şühəda” (“Şəhidlər bağçası”) adlı əsəridir.
Nişatinin şərti olaraq “Şeyx Səfi təzkirəsi” adlandırılmış 
nəsr tərcüməsi isə Şah İsmayıl Xətainin ulu babası, Səfəvilər tə-
riqətinin qurucusu Şeyx Səfiəddinin (1252-1334) həyatı və kəra-
mətlərindən bəhs edir. Tərcümənin fars dilində olan qaynağı İbn 
Bəzzaz Ərdəbilinin 1357-ci ildə tamamladığı “Səfvətüs-səfa” 
(“Safların seçilmişi”) əsəridir. Qeyd edək ki, anadilli Azərbay-
can əlyazmaları içərisində həcmcə ən böyük olan “Şeyx Səfi təz-
kirəsi” bizim rəhbərliyimizlə nəşrə hazırlanmışdır .
Xızır Bəvazicinin “Kəvamilüt-təbir” (“Ən mükəmməl yu-
xuyozma”) adlı irihəcmli nəsr tərcüməsi orta əsrlərin müəyyən 
mənada yuxuyozma ensiklopediyasıdır. Dahi Füzulinin əsrdaşı 
və yerlisi olan Bəvazici bu əsəri XII yüzilin ensiklopedik Azər-
baycan alimi Hübeyş Tiflisinin (1116-1204) fars dilində yazdığı 
“Kamilüt-təbir” (“Mükəmməl yuxuyozma”) kitabından müəy-
yən əlavələrlə türkcəyə tərcümə etmişdir. “Kəvamilüt-təbir” tər-
cüməsi tərəfimizdən araşdırılmış və əsərdən müəyyən parçalar 
nəşrə hazırlanmışdır. 
Məlum olduğu kimi, orta əsrlərə aid Azərbaycan bədii ədə-
biyyat nümunələri dil-üslub xüsusiyyətlərinə görə iki növə bölü-
nür: klassik-kitab üslubunda yazılan əsərlər və folklor-danışıq 
üslubunda qələmə alınan əsərlər
1
. Bu bölgünü eynilə klassik 
Azərbaycan bədii tərcümə nümunələrinə də aid etmək olar. Fü-
zulinin hər iki sərbəst tərcüməsi dahi sənətkarın orijinal əsərləri 
kimi ali üslubda – klassik-kitab üslubunda qələmə alınmışdır 
(başqa cür ola da bilməzdi). Adi çəkilən digər ortaçağ tərcümə 
nümunələrinin hamısı isə dilinin sadəliyi ilə seçilən folklor-danı-
şıq üslubundadır.
Klassik tərcümə örnəklərinin ədəbi dil tarixi, xüsusilə də 
onun yeni anlayışlarla zənginləşməsi baxımından dəyərləri mə-
1
Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. I hissə, Bakı, Maarif, 1979,
səh.60-65. 

---

61 
sələsini incələməzdən öncə qeyd edək ki, ortaçağ tərcümə nü-
munələrinin çoxu mahiyyət etibarilə müasir tərcümələrdən köklü 
surətdə fərqlənir. Tərcümə tarixinə aid qaynaqlarda, xüsusilə də 
ərəb mənbələrində klassik tərcümələrin iki növü, iki prinsipi 
haqqında bilgilər verilir: hərfi tərcümə, sərbəst tərcümə. Müsəl-
man Şərqində öncə ərəblərdə meydana çıxan bu tərcümə növlə-
rinə aid xüsusiyyətlər ortaçağ Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatı 
nümunələrində də bu və ya digər şəkildə özünü göstərir. Birinci 
növ tərcümələrdə orijinalın mətni hərfi-hərfinə, söz-söz tərcümə 
olunurdu ki, bu da bir çox hallarda tərcümə olunan dilin qram-
matik qayda-qanunlarının, xüsusilə də sintaktik normalarının, 
cümlə quruluşunun pozulmasına gətirib çıxarırdı. Qurani-kəri-
min sətiraltı qədim tərcümələrində, eləcə də ortaçağda farscadan 
dilimizə çevrilmiş ayrı-ayrı, nəsr tərcümələrində bu cür hallar 
qabarıq şəkildə özünü göstərir. Aydınlıq üçün Sədi Şirazinin 
məşhur “Gülüstan” əsərinin XVI yüzildə Azərbaycan türkcəsinə 
edilmiş bir sətiraltı tərcüməsindən verilən aşağıdakı kiçik bir 
cümləyə nəzər salmaq yetərlidir: