Sayali sadiqova

toğan-
cı
” sözü ilə yanaşı, onun kökünü də işlətmişdir:
 
Əgərçi sən yumurdadan toğansın, 
Havada uçucı vəhşi toğansın.
Göründüyü kimi, Şirazi bu beytdə də cinas qafiyədən uğur-
la istifadə etmişdir. Birinci misranın son sözü feili sifət (to-
ğan//doğan), ikincinin son sözü isə isimdir (quş adıdır).
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ortaçağ Azərbaycan tərcümə 
əsərlərinin ədəbi dil tarixi baxımından ən dəyərli cəhətlərindən 
biri bu əvəzsiz yazılı abidələrdə bir sıra qədim türk sözlərinin iş-
lənməsidir. Bu baxımdan Şirazinin “Gülşəni-raz” tərcüməsi və 
Nişatinin yuxarıda adları çəkilən nəsrtərcümələri xüsusilə daha 
zəngin dil materialları ilə diqqəti çəkir. Öncə Şirazinin tərcümə-
sində qeydə aldığımız və nadirliyi ilə seçilən, digər yazılı abidə-
lərimizin dilində təsadüf edilməyən bəzi səciyyəvi türkmənşəli 
arxaizmləri ümumi şəkildə qeyd edirik:
Alu
– axmaq dəli, ağılsız; 
anca
– belə, beləcə bu cür, bu qə-
dər; 
aymaq
– ayılmaq, oyanmaq; 
bayıq
– açıq, açıq-aşkar, ger-
çək, həqiqi; 
çəq
– lap, düz; 
çoqramaq
– qaynamaq, coşmaq; 
dək//tək durmaq
– susmaq, səssiz durmaq; 
dəq tutmaq
– etiraz 
etmək, qınamaq, tənə etmək; 
dəvləngəc
– sarıköynək (quş); 
er-
gürmək
– çatdırmaq, yetirmək; 
əyig
– çöl quşu, çöl göyərçini, 
1
Müin M. Fərhəng-e Farsi. Celd-e 2, Tehran, 1352, s. 2227. 

---

66 
qumru; 
əkşilmək
– turşumaq, turş olmaq; 
gədük//gədik
– naqis, 
nöqsanlı, zədəli, deşik, korlanmış; 
ig 
– xəstəlik, naxoşluq, azar; 
isrə//asra
– qarşı, irəli; aşağı, alt; 
gönənmək
– sevinmək, şadlan-
maq; 
gönilmək
– yola düzəlmək, getmək; 
key
– çox yaxşı, möh-
kəm, əsaslı; 
kirtü
– gerçək, həqiqi; 
qalaqlanmaq
– havalanmaq, 
özünü göylərdə hiss etmək; 
qırğıl
– orta yaşlı; 
qızlıq
– bahalıq, 
qəhətlik; 
pürlənmək
– tumurcuqlanmaq (ağacda); 
sanu
– fikir, 
düşüncə; istək; 
saz 
– sarı (rəng); 
sımaq
– pozmaq; qırmaq, sın-
dırmaq; 
somun
– qabarıq buğda çörəyi; 
tan
– təəccüb, heyrət; 
tu-
tuq//tütüq
– pərdə; 
tüş
– meyvə; səmərə, nəticə; 
üyəz
– ağcaqa-
nad; 
üyük 
– təpə; 
yaxtulu
– işıqlı, parlaq; 
yelmək
– tələsmək, yü-
yürmək; 
yerinmək
–kədərlənmək, qəmlənmək və s.
İndi isə aydınlıq üçün həmin arxaizmlərdən yalnız bir neçə-
sinin işləndiyi nümunələrə də nəzər salaq:
 
Aluluğundan uyarsın aluya,
 
 
Qaçup yağmurdan uğrarsın toluya. 
Bütün sözlərinin türkmənşəli olması ilə diqqəti çəkən bu 
beytdə həm “alu” (dəli, axmaq) sifəti, həm də ondan düzəlmiş 
“aluluq” (dəlilik, axmaqlıq) ismi işlənmişdir. Qədim türk mətn-
lərində “
alığ
” şəklində işlənmiş 
alu
 
sifəti
1
, çağdaş türk dilində 
eyni mənada qorunub saxlanmışdır
2
. 
Abidənin dilində işlənmiş “gədük” sözü də xüsusi maraq 
doğurur:
 
Kimin ki, içinün ola gədügi,
Ərənlərin budur naqis dedügi. 
Şirazinin bu beytdə “gədük” sözü ilə yanaşı, onun ərəbmən-
şəli sinonimi olan “naqis” sözünü də işlətməsi diqqətçəkici bir 
haldır. Qeyd edək ki, bu xüsusiyyət, yəni müəyyən bir beyt və 
1
Древнетюркский словарь. “Издательство” “Наука”, Л., 1969, с.35. 
2
Турецко-русский словарь. Москва, 1980, с.46. 

---

67 
ya misra içində türkmənşəli sözlə yanaşı, onun ərəbcə və ya 
farsca qarşılığının işlənməsi böyük Azərbaycan şairi İmadəddin 
Nəsimi şeirləri üçün də səciyyəvidir
1
. Fikrimizcə, böyük söz us-
tadları bu cür bədii üsulla türkcənin söz ehtiyatı baxımından ərəb-
cədən və ya farscadan heç də geri qalmadığını sübut etmək istə-
mişlər. “Gədük” sözü eyni mənada orta yüzillərə aid bir sıra türk 
mətnlərində qeydə alınmışdır. Nişati də bu sözü eyni mənada 
“Şühədanamə”də işlətmişdir: