Sayali sadiqova

yel
əsdi, 
yağmur 
yağdı, bunu (
tufan
mənasında) qopdu. Kafəri qamış kimi od oluban yandırayım. 
Atlu baxub onun balçığına qunlar döşədim. Göründüyü kimi ter-
min yaradıcılığı prosesində türk dili fəal iştirak etmişdir. Təbiət 
leksikasını tədqiq etdikdə aydın olur ki, coğrafi terminologiya-
nın əsasını məhz azərbaycanca yaxud qədim dillərdən türkləşmiş 
vahidlər təşkil edir. Dastanın Azərbaycan mühiti ilə bağlılığı tə-
biət leksikasında daha açıq şəkildə görünür. Belə ki, ictimai qu-
ruluş, məişət həyatı dəyişir, təbiət isə natural mövcudluğunu qo-
ruyur. Bununla bağlı 
ala dağ, dağ ətəyi, qala dağ, qarşı yatan 
qara dağ ifadələri, yamac sözləri 
daha çox işlənir. Məsələn, 
Bo-
yu uzun Burla xatun oğlunun yamacına gəldi. Şami günlüyü yer
yüzünə dikdirmişdi. Alan sabah turmuşsan, ağ ormana girmiş-
sən.
Təsərrüfat leksikasında heyvandarlıq, əkinçilik terminləri 
çoxluq təşkil edir. Strabonun məlumatına görə, albanlar daha 
çox heyvandarlığa meyllidirlər və köçərilərə yaxındırlar, bu mə-
lumat da dastandakı hadisələrlə uyğun gəlir. Albanların yaşadığı 
ərazi barədə deyilir: “Onlar iberiyalılarla Kaspi dənizi arasında 
yaşayırlar: şərqdə onların ölkəsi dənizə qədər uzanır, qərbdə isə 
iberiyalarla həmsərhəddir. Yerdə qalan tərəflərə gəldikdə isə şi-
malda Qafqaz dağları ilə əhatə olunur, dağlar, düzənliklər üzə-
rində yüksəldiyinə və bir tərəfi dənizə söykəndiyinə görə Gera-
vin dağları adlanırlar.
1
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında hərbi 
terminlər daha çox işlənilmişdir. Hərbi təsərrüfatın mövcudluğu 
1
Алиев К. Античные источники по истории Азербайджана. Б., «Элм», 
1987, с.19. 

---

23 
adətən, ictimai münasibətlərin xarakterinə təsir göstərir. Hərbi iş 
türklərin sənət səviyyəsi idi. Abidə də hərbi terminlərin əsasını 
milli vahidlər təşkil edir. Bir sıra qeyri-türk mənşəli hərbi ter-
minlər də abidənin dilində təsadüf olunur, bunlar mətnə sonra 
əlavə edilmişdir. T.Səlimov yazır: “Ümumiyyətlə, dastan o 
dövrdə (X-XV əsrlər nəzərdə tutulur) Azərbaycan xalqının icti-
mai-siyasi, ailə məişəti, mədəni həyatı ilə yanaşı, hərbi iş, qoşu-
nu, habelə silahları öyrənmək baxımından da qiymətli bir mən-
bədir”.
1
Bir sıra tədqiqatçıların dediklərinin əksinə olaraq, Azər-
baycan ərazisində yaşayan türklər barbar hərbçilər olmamışdır, 
əksinə hərbi iş onlarda sənət səviyyəsində idi, “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanlarında işlənən faktlar bütün bunları dəqiqliyi ilə 
əks etdirir. Dastanda hərblə bağlı terminlər daha çox işlənmişdir. 
Məsələn: alay – üç yüz döyüşçüdən təşkil olunmuş hərbi dəstə 
mənasında işlənir. T.Səlimov göstərir ki, M.Kaşğari, İbn Bili, 
Əfləki, İbn Bətut, Rəşid əd-Din və s. üzrə aparılan tədqiqatlar-
dan belə nəticə çıxır ki, “alay” (polk) ən tezi səlcuqlar dövründə 
meydana gəlmişdir. Bu söz-terminin işləndiyi ilk mənbələrdən 
biri də “Dədə-Qorqud” dastanıdır. Dastanda ən çox adı çəkilən 
və oğuzların ən çox istifadə etdikləri silah giliz, gilizlamaq anla-
yışlarıdır. Hərbi terminologiyanın sistem olmasını şərtləndirən 
birinci əlamət burada hərb sənətinin ən müxtəlif sahələrinə aid 
olan anlayışların əhatə dairəsidir. Belə ki, abidənin dilində qo-
şun və onun bölüklərinin adları, silah və onun hissələrinin adları, 
hərbi geyim adları, hərbi leksika və hərblə bağlı hərəkət anlayış-
larını bildirən sözlər sistem şəkildə işlənir. Dastanda işlənən hər-
bi terminlər türk mənşəlidir. Məsələn,
Mərə nə heybətli qocasan