Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Jahon transport geografiyasi. 
Jahon xalq xo’jaligini transportsiz tasavvur etib bo’lmaydi.Transport moddiy 
ishlab chiqarishning 3- tarmog’i hisoblanadi, u barcha tarmoqlarning rivojlanishda 
yetakchi asosiy o’rin tutadi. 
Transport: 
-sanoat bilan qishloq xo’jalik orasidagi; 
-qayta ishlovchi bilan undiruvchi sanoat orasidagi; 
-ishlab chiqarish bilan xom-ashyo orasidagi; 
-ishlab chiqarish bilan iste’molchi orasidagi; 
-jahon mamlakatlari bilan turli regionlar orasidagi mahsulot va xom-ashyo 
almashinishini; 
-jahon mamlakatlarida xalqaro tashqi savdo bilan ichki savdoni ta’minlaydi. 
-yangi 
teritoriyalarni 
o’zlashtirish,mineral 
resurslardan 
to’liq 
foydalanish 
(ayniqsa,foydali qazilmalardan,o’rmon,yer) uchun albatta transport yo’llari 
o’tkaziladi (masalan: Transamazoniya,BAM); 
-transport geografik mehnat taqsimotini asosini tashkil etadi. 
Transport xalq xo’jaligiga xizmat qilish bilan birga ko’p miqdorda elektr 
energiya,yoqilg’i,metall,yog’och,qurilish materiallari,sanoat mahsulotlari va malakali 
mehnat resurslarini talab etadi. 
Barcha yo’llar (temir yo’l,avtoyo’l,suv,havo,quvur,elektron), transport korxonalari 
va transport vositalari birgalikda jahon transport sistemasini tashkil etadi.Jahon 
transport tizimida 100mln.dan ortiq kishi band.Bu Ukraina aholisiga nisbatan 2 
marta,Portugaliya aholisidan 10 marta ko’p.Jahondagi butun transport yo’llarining 
umumiy uzunligi 32 mln.km dan oshadi. 
Har yili jahon transportining barcha turlarida 100 mlrd.t.dan ortiq yuk va 1trln.ga 
yaqin yo’lovchi tashiladi.Bu yuk va yo’lovchilarni tashishda 200000 lokomativ va 
millionlab vagonlar,500mln.ga yaqin avtomobillar,80000 kema,10000dan ortiq 
samolyotlar qatnashadi. 
FTI transportning ayrim turlari o’rtasidagi “mehnat taqsimotida” katta 
o’zgarishlarga olib keldi.Masalan:dengiz transportini neft va neft mahsulotlarini 
tashishi (ilgari odam tashigan). 
FTI-transport yo’llari va turlarini yuk ko’tarish va o’tkazish imkoniyatlarini 
oshirdi. 
-butunlay yangi transport vositalarini yuzaga keltirdi (Internet). 
-yuk sig’dirish,tashish imkoniyatlari va harakat tezligini oshirdi. 
Bular ayniqsa,temir yo’llarning elektrlashtirilishida,magnit maydon ustida 
yuruvchi tezyurar poezdlarda (Yaponiyada soatiga 550km tezlikda yuruvchi poezd 
sinovdan o’tdi) elektromobillar,gaz balonli va dizelli dvigatelli texnikalarga qiziqish 
oshganligida,atom kemalarda keng fziyuajli aerobuslarda kuchli sezilmoqda. 

---

62 
Har xil transportni rivojlantirishga yuklarni konteynerlarda tashish,transportdagi 
mehnat unumdorligini 8-10 marta oshirib yubordi. 
Dunyodagi yuk va yo’lovchi tashish geografik jihatdan juda notekis 
taqsimlangan.Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar transporti,texnika darajasining 
yuqoriligi va transport tarmoqlarining o’zaro yuksak aloqadorligi bilan ajralib turadi. 
Jahon transport tarmoqlari va jahondagi yuk va yo’lovchi tashishning 75-80% shu 
mamlakatlarga to’g’ri keladi.Rivojlangan mamlakatlarning transport tarmoqlari bilan 
ta’minlanganlik darajasi,ularning zichligi, aholining transportdan foydalanish darajasi 
ham eng yuqori.Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida transport qishloq 
xo’jaligi kabi ekonomikaning qoloq tarmog’idir. 
Transport 
sistemasining 
shakllanmaganligi 
ularning 
rivojlanishiga,tabiiy 
resurslarning o’zlashtirilishiga,xalqaro savdo va iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga 
to’sqinlik qiladi.Shuningdek,mazkur mamlakatlarda 1yoki 2xil transportning ustun 
turishi 
harakterli.Masalan: 
Hindiston,Pokiston,Braziliya,Argentinada 
temir 
yo’l,Yaqin va O’rta Sharqda quvur transporti,Tropik Afrikada daryo transporti. 
Lekin temir yo’lda eski paravozlarni daryolarda eski kemalarni saqlanib qolganligi 
taraqqiyotga 
kuchli 
ta’sir 
qiladi.Ko’p 
mamlakatlarda 
yuk 
tashishda 
ot,tuya,eshak,fil,lama,buyvollardan foydalaniladi.Jahon transport sistemasining 
regional qismlari: MDH, Shimoliy Amerika,Horijiy Yevropa,Yaponiya,Lotin 
Amerikasi,Janubiy Osiyo.Transportning ish haqi uning yuk oborotiga qarab 
belgilanadi.Yuk oboroti t.-km hisobida o’lchanadi.Yuk oboroti ma’lum vaqtda 
ma’lum masofaga tashilgan yuk miqdoridir.