Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Dunyoning siyosiy xaritasini shakllanishi. 
 
 
Ma’lumki, dunyo siyosiy kartasi hozirgi holatga kelgunga qadar ko’p marotaba 
o’zgarishga uchragan. Asrimizning boshlarida (XX-asrni) dunyo siyosiy kartasini 
o’zgarishiga kuchli turtki bo’lgan omil I-jahon urushidir. Ikki harbiy siyosiy bloklar-
“Antanta” va “Uchlar ittifoqi”ni bir-birlari bilan urushi I-jahon urushini keltirib 
chiqardi. 
“Antanta” harbiy tashkiloti 1895-1907 yillari tashkil topgan bo’lib, unga
Fransiya, Angliya, Rossiya va Serbiya kabi mamlakatlar kirgan. 
“Uchlar ittifoqi” harbiy blokiga Germaniya, Avstriya-Vengriya, Italiya 
mamlakatlari kirgan bo’lib, bu harbiy blok 1882-yili tashkil topgan. 
I-jahon urushi 1914 yili boshlanib 1918 yili tugagan. I-jahon urushi yillari 
Belorussiyani g’arbiy qismi, Ukrainani G’arbiy qismi hamda Moldaviya 
(Bessarabiya) Germaniya va Ruminiya davlatlari tomonidan bosib olindi va o’sha 
davlatlarni mustamlakasiga aylandi. 
1917 yil Rossiyada Oktyabr revolyusiyasi ro’y berdi va revolyusiya g’alaba 
qozondi. Oktyabr revolyusiyasidan so’ng Rossiyada fuqarolar urushi alanga oldi. 
Bu davrda birgina O’zbekiston hududi 3 davlatga bo’lingan bo’lib, ular: 

---

4 
1.Buxoro amirligi. 
2. Xiva xonligi.
3. Qo’qon xonligi. 
Mazkur amirlik va xonliklar 1917 yilgacha ularning qoldiqlari esa 1920 yilgacha 
hukmronlik qilgan. 1921-22 yillari ular butunlay tugatildi. 
1922-yil 30 dekabr kuni dunyo siyosiy kartasida yangi davlat paydo bo’ldi. Shu 
kuni R.K.P (b) ning Butun ittifoq I-s’ezdida R.S.F.S.R, Ukraina, Belorussiya va 
ZSFSR birlashib SSSR ni tashkil qildi. 
1936 yilgacha O’rta Osiyo respublikalari birin-ketin sobiq SSSR tarkibiga 
qo’shilib bordi. 
1924 yil dunyo siyosiy kartasida 2-sosialistik davlat paydo bo’ldi. U MXR edi. 
Shunday qilib jahon mamlakatlari sosialistik va kapitalistik sistemaga bo’lindi. 
II-jahon urushi dunyoni qayta taqsimlash va sosialistik sistemani yo’qotish 
uchun 1939 yil boshlandi. 1940 yil G’arbiy Belorussiya, G’arbiy Ukraina va 
Moldaviya SSSR tarkibiga qayta qo’shib qaytarib olindi.Shu yili Boltiq bo’yi 
respublikalari Latviya SSR, Litva SSR va Estoniya SSR lar tashkil topdi va SSSR 
tarkibiga qo’shildi. 
1941-45 yillari SSSR-Germaniya urushi natijasida va Germaniyani engilishi 
munosabati bilan jahonda sosialistik sistema kengaydi va kuchaydi. 
G’arbiy Yevropadagi Germaniya tomonidan bosib olingan bir qator davlatlar 
Germaniya zulmidan ozod etildi va sosialistik davlatlar qatoriga qo’shildi. Ular 
quyidagilar: 
1.Polsha 
5. Ruminiya 
2.GDR 
6. Bolgariya 
3.Chexoslovakiya
7. Yugoslaviya 
4. Vengriya
8. Albaniya. 
1945-yil yapon militarizmini tor-mor keltirilishi (SSSR tomonidan) munosabati bilan 
va SSSR tazyiqi ostida Horijiy Osiyoda 5ta davlat sosialistik sistema qatoriga 
qo’shildi. Ular Quyidagilar: 
1.Xitoy xalq respublikasi. 
2.KXDR 
3.V
ь
etnam 
4.Laos 
5.Kampuchiya (Kambodja) 
1959-yil Amerika qit’asida ham sosialistik davlat paydo bo’ldi.Bu davlat Kuba 
respublikasidir. Shunday qilib jahon soqialistik sistemasida jami 16 ta davlat mavjud 
edi. 
XX -asrning 2-yarmidan boshlab Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi 
mamlakatlarida milliy ozodlik harakatlari kuchayib ketdi. Bunday harakatlar ayniqsa 
Afrika qit’asida II-jahon urushida engilgan mamlakatlarning mustamlakalarida 
keskin tus oldi.Masalan: 1957 yilni o’zida Afrikada 20 ga yaqin davlat mustamlaka 
zanjirini uloqtirib tashlab ozodlikka erishdi. Shuning uchun 1957-yil Afrika 
mustaqillik yili deb e’lon qilingan. 

---

5 
Ma’lumki, I-jahon urushida Yer shari hususan, Afrika qit’asi o’sha davrdagi 
agressiv davlatlar Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Portugaliya, Ispaniya 
kabi davlatlar tomonidan bo’lib olingan edi. 
Mustamlakachi davlatlarni II-jahon urushida kuchsizlanishi va mag’lubiyatga 
uchrashi mustamlaka mamlakatlarida milliy ozodlik harakatlarini keskin tus olishiga 
sabab bo’ldi. 
1990 yillarga kelib dunyo siyosiy kartasida kuchli o’zgarish ro’y berdi. Ular 
quyidagilar: 
-GFR va GDR birlashib yagona Germaniya davlatini tashkil topishi. 
-Varshava shartnomasi va O’IYOK tashkilotlarini tarqatib yuborilishi. 
-SSSR ning parchalanib ketishi natijasida dunyo siyosiy kartasida 15 ta suveren 
davlatni paydo bo’lishi. 
-Sosialistik tizimning emirilishi natijasida jahondagi sosialistik davlatlarni 
sosialistik sistemadan voz kechishi va suveren davlatlariga aylanishi. 
-Chexoslovakiyani ikki davlat bo’lib parchalanishi. Chexiya-Praga, Slovakiya-
Bratislava 
-YUFSR dagi siyosiy ahvolni keskinlashuvi va o’zaro janglar natijasida 6 ta 
suveren davlatlar paydo bo’ldi. 2008 –yil fevral oyidan Serbiya tarkibidan Kosva 
avtonom o’lkasi ajralib chiqish arafasida turibdi.
Ular: Xorvatiya-Zagreb; 
Bosniya va Gersogovina-Saraevo; 
Makedoniya-Skope; 
Sloveniya-Lyublyana 
Serbiya - Belgrad 
Chernogoriya – Podgoritsa 
Kosva - Prishtina
-NATO ni yagona siyosiy ittifoqqa aylantirilishi. 
Dunyo siyosiy kartasidagi o’zgarishlardan yana biri XX-asrning 2-yarmida bir 
qator mamlakatlarni nomi va poytaxtlarini o’zgarishidir. Bunday holatga ham 
ma’lum darajada sosialistik tizimning emirilishi, fan va madaniyat darajasining
yuksalishi sabab bo’lmoqda. Davlat nomi va poytaxtlari o’zgargan mamlakatlar 
quyidagilar: 
Eski nomi:
Yangi nomi: 
Yuqori Volta 
Burkina Fasa 
Bogota 
Santa-Fe-De-Bogota 
Fil suyagi qirg’og’i (Obidjon)
Kot-D-Ivuar (Yamusukro) 
Yashil burun orollari 
Kobo-Verde 
Janubiy Rodeziya
Zimbabve 
Birma (Rangun)
Myanma ( Yangon) 
Vila ( Vanuatu) 
Port-Vila 
Tarava ( Kiribati)
Bayriki 
Selinograd
Ostona 

---

6 
Frunze 
Bishkek 
Leningrad
Sankt-Peterburg 
Andorra 
Andorra-Le-Veliya