Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Rossiya federasiyasi
 
 
Rossiya – Yevrosiyoda joylashgan, maydoniga ko’ra er sharidagi eng yirik 
mamlakat. Maydoni 17075,400 km
2 
. Shahar aholisi 107,3 mln, qishloq aholisi – 
39,3mln kishi. Rossiya federasiya sifatida 1917 yil 7 noyabrda tashkil topgan. 
Rossiya siyosiy – ma’muriy jihatdan 21 respublika, 7 o’lka, 49 oblast, 1 avtonom 
oblast, 10 avtonom okrug va 2 federal shahardan iborat. 
Rossiya shimoldan janubga 2,5 -4 ming km gacha, g’arbdan sharqqa 9000 km ga 
cho’zilgan bo’lib, 3 ta okean suvlari bilan o’ralgan. Tabiiy resurslarga boyligi, ikki 
qit’ada joylashganligi (ayniqsa Evropada joylashganligi), 3 okean va 13 ta dengiz 
bilan o’ralganligi, quruqlik orqali MDH ning 7 mamlakati bilan va 5 ta xorijiy davlat 
bilan chegaradoshligi, suvlik orqali Yaponiya, AQSH va Xorijiy Evropa davlatlari 
bilan chegaradoshligi iqtisodiy geografik o’rnining qulayligidir. Rossiya hududining 
¾ qismini dunyodagi eng yirik tekisliklar va pasttekisliklar egallagan. Misol: Sharqiy 
Evropa tekisligi, G’arbiy Sibir, Shimoliy Sibir tekisliklari, Kaspiy bo’yi pasttekisligi 
(-27m). Tog’li territoriyalar mamlakat xududining janubida va sharqida joylashgan. 
Ular: Katta Kavkaz (Elbrus cho’qqisi 5642m. Rossiyadagi eng baland nuqta), Ural, 
Oltoy, Kuznesk Olatovi, Sayan; tizmalaridan : Yablonovoy, Verxoyansk, Cherski, 
Sixote Alin, Stanovoy, Kalima, Keryak va h.k. 
Kamchatka yarim oroli va Kuril orollarida ko’plab harakatdagi vulqonlar bor. 
Ularning eng balanti: Klyuchevskaya Sopka 4750 m (4688m).
Rossiyada uzunligi 10 km dan oshiq bo’lgan 120 ming daryo bor, ularning 
umumiy uzunligi 2,3 mln km. Eng uzun daryolari : Ob (5410km), Amur, Lena, 
Enisey, Volga. Rossiyada 2 mln atrofida ko’llar bor. Eng muhimlari: Baykal 
(chuqurligi 1637m), Ladoga, Onega, Taymir, Chud. Yirik suv omborlari: Bratsk 
(169,3 km
3 
), Krasnoyarsk, Zey, Ust – Ilimsk, Kuybishev. O’rmonlar Rossiya 
hududining 41 % ni egallagan.
Rossiyaning shimoliy Arktika muz sahrolaridan janubda chala cho’llargacha 
davom etadi. Rossiya hududi asosan mo’’tadil mintaqada joylashgan bo’lib, g’arbda 
dengiz iqlimi, dengiz – kontinental, kontinental va mussongacha. Qora dengiz 
sohillari subtropik. O’rtacha harorat: Rossiya g’arbida 0
0 
− -5
0
S gacha yanvarda 
Yakutskda -40
0
-50
0
S . Iyulning o’rtacha temperaturasi Sibirning shimolida +1
0 
S, 
Kaspiy bo’yida +24
0
+25
0
S. 
Chekka nuqtalari: Chelyuskin burni 77
0 
sh.k. Janubda Bazar-dyuzi tog’i 41
0 
sh.k, 
g’arbda Baltika posasi (Kaliningrad), sharqda Dejnyov burni 169
0 
g’.u. 
Rossiya davlat chegarasining uzunligi 60,9 ming km bo’lib, shundan quruqlik 
chegarasi 14,5 ming km, dengiz chegarasi 38,8 ming km, daryo chegarasi 7,1 ming 
km, ko’l chegarasi 0,5 ming km. 
Aholisi soniga ko’ra Rossiya jahonda birinchi o’nlik mamlakatlari qatoriga kiradi. 
(1986 yil 145,3 mln, 1999 yil 146,7 mln, 2006 yil 142 mln kishi). Tug’ilish – 
1426000 kishi, o’lim – 2372000 kishi. O’rtacha umr 65 yosh. Tug’ilish koeffisienti 
10‰ , o’lim 16‰ . Tabiiy o’sish – 0,6% (2006 y). 100 erkakga 113 ayol to’g’ri 
keladi. Aholisi juda notekis joylashgan bo’lib, zichligi 1 km
2 
ga 8 kishi(2006 y). 
Aholisining asosiy qismi mamlakatning Evropa qismida joylashgan. Osiyo 
qismida esa faqat janubiy qismida va daryolarning bo’ylaridagina yashaydi. 

---

89 
Rossiyada 100 dan ortiq xalq va millatlar yashaydi. Shundan : ruslar – 81,5 %, 
tatarlar – 3,8 %, ukrainlar – 3 %, chuvashlar – 1,2 % , boshqirdlar – 0,9 %, beloruslar 
– 0,8 %, mordlar – 0,7 % chechenlar – 0,6 % , armanlar va evreylar – 0,4 % ni tashkil 
etadi. 
Rossiya xududi 10 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi. Elektr energiyasining asosiy 
qismini IES lar beradi.Tabiiy gaz Urengoy, Volgabo’yidan olinadi. Ko’mir Kuzbass, 
Kansk – Achinsk va Uzoq sharqdan olinadi. 
Qora metallurgiya Ural, Volgabo’yi, KMA, Kuzbass da. Rangdor metallurgiya 
Ural, Janubiy Sibir, Norilskda. Mashinasozlik - Markaz, Volgabo’yi, Ural, Janubiy 
Sibir, Uzoq sharq. 
Ximiya sanoati – Markaz, Volgabo’yi. 
Sanoat mahsulotining 1/3 qismi yoqilg’i energetika majmuyi tarmoqlariga to’g’ri 
keladi. Energetika tarmog’i ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining jamiyat moddiy 
– texnika ba’zasini yaratishning asosi hisoblanadi. Rossiyaning yoqilg’i 
energobloklari strukturasiga yoqilg’ini qazib chiqarish va ishlatishning taxminan 70% 
i neft va gazga to’g’ri keladi. 
Xalq xo’jaligi: Rossiyada xalq xo’jaligining hamma tarmoqlari mavjud. Sanoati – 
mamlakat xo’jaligining etakchi tarmog’i. Mamlakatda barcha sanoat turlari mavjud. 
Neft sanoati. 
Neft asosan Volgabo’yi, G’arbiy Sibir, Shimoliy Saxalindan 
olinadi. Konlardan qazib olingan neftning katta qismi mamlakat ichkarisidagi 
uzunligi 70 ming km ga yaqin bo’lgan neft quvurlari orqali tashiladi. Neft MDH 
davlatlariga, Sharqiy va G’arbiy Evropa davlatlariga eksport qilinadi. So’ngi yillarda 
o’rta hisobda yiliga 90 mln tonnadan 120 mln tonnagacha neft eksport qilinmoqda.
Mashinasozlikning yirik markazlari: Moskva, Leningrad, Uralda, Volgabo’yida, 
G’arbiy Sibirda. Temir yo’l mashinasozligining yirik korxonalari Nijniy, Novgorod, 
Sank-Peterburg, Ulan-Ude, Lyudinov, Murom shaharlarida joylashgan. 
Dengiz va daryo kemasozligi, kema ta’mirlash Sankt- Peterburg, Astraxan, Nijniy, 
Novgorod, Tyumen, Xabarovsk va boshqa shaharlarda amalga oshiriladi. 
Samolyotsozlik Moskva, Qozon, Samara, Voronej, Saratov, Smolensk kabi yirik 
sanoat markazlarida joylashgan. 
O’rmon sanoati mamlakatning shimoliy va sharqiy rayonlarida rivojlangan. 
Rossiyada o’rmonlar maydoni 766 mln ga. ni tashkil etadi. Sellyuloza qog’oz sanoati 
korxonalarini joylashtirishda xom ashyo omilining axamiyati katta. Hozirgi vaqtda bu 
tarmoqning asosiy markazlari shimoliy rayonda , Uralda, Volga – Vyatka rayonida 
joylashgan. 
Qishloq xo’jaligi. 1986 yili qishloq xo’jaligining yalpi mahsuloti 1980 yildagiga 
nisbatan 18 % o’sdi. Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar 218,5 mln ga, shu jumladan 
haydaladigan yerlar 134,0 mln. ga. (60% dan oshiq), pichanzorlar (23,7 mln ga.), 
yaylovlar 59,4 mln ga. (1986 y.)
Rossiya federasiyasi qishloq xo’jaligi asosini don etishtirish tashkil qiladi. 
Bug’doy ekiladigan joylardan shimolroqda, o’rmonlar zonasida javdar ekiladi. Zig’ir 
Rossiyaning Yevropa qismining shimoli-g’arbida etishtiriladi. Kungaboqar Rossiya 
xududining Yevropa qismining ancha quruq va serquyosh janubi-sharqiy dasht 
rayonlarida, Volgabo’yi dashtlarida etishtiriladi. 

---

90 
Haydaladigan erlarning 4/5 qismi markaziy qoratuproq rayonlariga, Volgabo’yi, 
Shimoliy Kavkaz, Ural va G’arbiy Sibirga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jaligining yalpi 
mahsulotini 39% dan ziyodini dehqonchilik, qariyb 61 % ini chorvachilik beradi. 
Asosan qishloq ekinlari : g’alla, qand lavlagi, kungaboqar, kartoshka, zig’ir. 
Chorvachiligi go’sht-sut va go’sht-jun etishtirishga ixtisoslashgan. Mamlakat 
Evropa qismida o’rmon va o’rmon – dasht zonalarida hamda Sibirda sersut qoramol 
boqiladi. 
Rossiyada transportning barcha turlari rivojlangan. Umumiy yuk tashish 
aylanmasida dengiz (13,0 %), quvur (29,0 %) transportning xissasi hozirga kelib 
ko’paydi, temir yo’l (52,7 %) va daryo (3,7 %) transportiki kamaydi. 
Rossiyaning asosiy transporti temir yo’l transportidir. Temir yo’l tarmoqlari 
Moskvadan chekka o’lkalarga ketgan. Temir yo’llar uzunligi bo’yicha Rossiya 
dunyoda AQSH dan keyin 2-o’rinda turadi. 
Temir yo’llarning umumiy uzunligi taxminan 90 ming km, ularning 3/1 qismi 
elektrlashtirilgan. 
Suv transporti dengiz va daryo transportiga bo’linadi. Dengiz transportining 
geografiyasi va mamlakatni o’rab turadigan 14 dengiz bilan belgilanadi. Rossiya floti 
yuk ko’tarish qobiliyati jihatidan faqat 6 ta davlatdan keyin turadi:
1.Liberiya 
4. Norvegiya 
2. Yaponiya 
5. Gresiya 
3. Buyuk Britaniya 
6. Panama. 
Suv yo’llari sistemalari: Oq dengiz, Boltiq kanali, Moskva kanali, Volga – Don 
kanali, Volga – Boltiq suv yo’li, Kursk- Magnit – Anamaliyasi, G’arbiy Sibir, San, 
Jan, Yoqutiston va boshqalar. Yuk yuborish jihatidan Qora dengiz, Azov dengizi 
havza portlari 1-o’rinda turadi. Kema qatnovida 142 ming km daryo yo’llaridan 
foydalaniladi. 
Rossiyada tashiladigan jami yukning 11,3 % i dengiz transportida, 4,7 % i avtomobil 
transportida, 55 % i temir yo’l transportida, 27,5 % i quvur transportida, 1,5 % i 
ichki suv transportida tashiladi. 
Rossiyada tashiladigan jami yo’lovchining 33 % i avtomobil transportida, 33,2 % i 
temir yo’l transportida, 18,6% i havo transportida, 15,2 % i boshqa transport 
turlarida tashiladi. 
Rossiya tashqi aloqalarida MDH davlatlari, Xitoy va rivojlangan davlatlar muhim 
o’rin tutadi. Rossiya chetga yoqilg’i va elektr – energiyasi , ruda va konsenrtatlar, 
metallar va metal buyumlar, yog’och, taxta va sellyuloza qog’oz mahsulotlarini va 
boshqa tovarlarni eksport qiladi. 
Importida mashina va jihozlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa tovarlarni, 
paxtani chetdan oladi. Germaniya, Italiya, Fransiya, Avstriya, Polsha, Vengriya, 
Chexiya, Bolgariya, Ruminiya va boshqa Evropa davlatlari Rossiya nefti va gazining 
asosiy iste’molchilaridir. 
Rossiya federasiyasi 10 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi: 
1.
Markaziy rayon 
2.
Markaziy qoratuproq rayoni 
3.
Volga – Vyatka rayoni 
4.
Shimoli – G’arbiy rayon 

---

91 
5.
Volgabo’yi rayoni 
6.
Shimoliy Kavkaz rayoni 
7.
Ural rayoni 
8.
G’arbiy Sibir rayoni 
9.
Sharqiy Sibir 
10.
Uzoq Sharq rayoni.