Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
1.2.2. Psixik taraqqiyotning nerv-fiziologik asoslari 
Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va 
odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya poʻstidir. Bosh 
miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya – ongsiz 
reflektor harakatlarning markazlari boʻlib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora 
etadi. Bu yerda yana shuni aytib oʻtish kerak. 
Bosh miyaning yuqorida aytilgan 
hamma qismlari va orqa miya markaziy 
nerv sistemani bosib oʻtgan taraqqiyot 
yoʻlining bosqichlaridir. Bosh miyaning 
taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan 
yuqoriga qarab hisob qilganda) oʻzidan 
avvalgi qismning ustiga qoplangan. Orqa 
miya, undan keyin esa uzunchoq miya 
markaziy nerv sistemasining eng qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va poʻst 
genetik jihatdan miyaning eng yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining 
yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq 
psixik funksiyalarni ham bajargan deb oʻylash mumkin. Masalan, oldingi miyasi 
olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga oʻxshaydi. Bunday baqa 
odatdagicha oʻtiradi; baqa turgan taxta agʻdarila boshlasa, u agʻanab 
tushmaslikka harakat qiladi; agar baqa chalqancha agʻanab tushsa, oʻnglanib 
oladi. Shunday qilib (baqa miya yarim sharlaridan mahrum boʻlsa ham harakat 
qilish va oʻz harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi. Yarim 
sharlari olib tashlangan kaptar ogʻziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa 

---

27 
yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib 
yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim 
shari olib tashlansa, sun’iy suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. 
Bunday it ogʻziga solingan ovqatni eydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq, 
tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it oʻzicha ovqat qidirib 
topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib eya olmaydi. Bu it uni 
boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari yoʻqoladi, shu 
bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yoʻqoladi. Ba’zi 
fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar. 
Maymunlar operatsiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yoʻqolishi bilan 
birga, harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham buzilgan. Ular toʻppa-toʻgʻri 
oʻtirib tura olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo, murakkabroq 
harakatlar, ayniqsa yurish qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolyusiyaning 
yuqori bosqichlarida murakkab harakatlar va ularni muvofiqlashtirish 
funksiyalari ham miya poʻstiga oʻtadi. 
Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga 
mutlaqo qobil emas. Odam miyasining poʻsti ostidagi qismlari poʻst funksiyasini 
loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tugʻilgan bolalar 
(anzitsefallar) ni kuzatish bu holni juda ravshan tasdiqlaydi. Odatda bunday 
bolalar uzoq, yashamaydi. Shunday bolalardan birining faqat uch yil-u toʻqqiz 
oy yashagani ma’lum. Bu bola 
doim yotgan, turishga biron 
marta 
ham 
harakat 
qilib 
koʻrmagan. 
U 
narsalarni 
ushlashga hech urinmagan, 
hatto narsalarni qoʻlda ushlab 
turishni ham bilmagan. Faqat 
yuzida ba’zi bir harakatlar 
koʻrilgan; 
u 
ba’zan 
ijirgʻangan; 
emganda 
va 
qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili harakatga kelgan. Bola tagi xoʻl 
boʻlganganda ham hech bir parvo qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga 

---

28 
biron narsa oʻrgatish aslo mumkin boʻlmagan. Unda hatto eng oddiy 
koʻnikmalar ham hosil boʻlmagan. 
Yuqorida aytilganlardan, miyaning poʻst ostidagi qismlarining psixik 
hayotga hech qanday aloqasi yoʻq degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar poʻsti 
oʻz tolalari bilan bosh miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bogʻlangan. 
Shu bilan birga, yuqorida aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining 
tolalari va poʻst ostidagi sohalarning tolalari yarim sharlar poʻstining qismlariga 
bogʻlangandir. Shu sababli butun markaziy nerv sistemasi va uning faoliyati 
boʻlmasa, psixik hayot ham boʻlmas edi.Shu bilan birga, butun nerv 
sistemasining va butun organizmning faoliyatida bosh miya poʻsti asosiy rol 
oʻynaydi. I.P.Pavlov ta’limotiga koʻra, yarim sharlar poʻsti organizmdagi 
hamma funksiyalarni idora etadi. I.P.Pavlov ta’limotiga koʻra, katta yarim 
sharlar poʻsti organizmning barcha funksiyalarini boshqaradi. 
Periferiyadagi nerv sistemasi markaziy nerv sistemasi bilan chambarchas 
bogʻliq boʻlib, undan ajralmasdir. Periferiyadagi nerv sistemasi nervlardan 
tuzilgan: bu nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqib va butun organizmga 
tarmoqlanib, organizmning har bir qismini bosh miya va orqa miya bilan 
bogʻlaydi. Bosh miyadan 12 juft nerv, orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi (2- 
rasm).