Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

1.1.2. Kasbiy psixologiyaning muhim va xarakterli muammolari 
Inson psixologiyasi tabiatini tushuntirish va psixik jarayonlarini taqozo 
qiladi va olimlar fe’l atvor uchun xulq atvorni oʻzgartirishda xavfli qiyinchiiklar 
boʻlishini isbotlagan. Koʻpgina psixologik jarayonlarni izohlash uchun qayta 
qidirishni ishonchni ta’minlaydi ammo inson psixologiyasining boshqa 
nazariyalari muammolarining yechimi oʻta murakkab boʻladi va buni tushunish 
judayam e’tiborga molik. Bu koʻpgina murakkab jarayonlar uchun toʻgʻri ya’ni 
tez tez psixoterapiyaning manbasi sifatida qayd etiladi. Koʻpgina asosiy 
psixologik fenomenlarning tafsilotlarini tavsiflash katta hajmda qabul qilingan, 
lekin bu yerda postdoktoral psixologiya assosatsiyasi hamda hamkorlik 
markaziga doir talab qilingan soha savollari boʻyicha qat’iy pozitsiyasida qoldi 
va psixologik markazga hujjat taqdim etish jarayonida ularning nazariy 
orientatsiyasi hamda qay darajada uning konsepsiyasi va amaliyotida ta’sirini 
soʻraydi. Talabalarning bu judayam muhim tanlov haqida tajribalari yetarli 
emas. 
1
1) Ulardagi ichki jihatlar farqlanishiga qaramay, asosiy darsliklar butunlay 
muqovasigacha hayratlanarli ravishda bir xil edi. Fakt shuki, mana shu 
darsliklarning umumiy katta hajmini yakka talaba yoki talabalar guruhining 
oʻziga xos qiziqishlari va ehtiyojlaridagi biron-bir kitobga maxsuslashtirishni 
qiyin qilib qoʻydi. Judayam koʻpincha darslik sotib olish faqatgina ma’lum bir 
qismlarini chindan oʻqishni xohlaydigan yakshanba kunidagi ulkan gazetani 
sotib olishga oʻxshaydi. Shu kabi sotuvdagi ta’lim psixologiyasi darsliklari 
odatda siz shu sohada har qachongidan-da bilishni xohlaydigan yoki muhtoj 
boʻlgan ma’lumotlaringizdan koʻproq ma’lumot beradi. Kitob formatiga 
keladigan boʻlsak, darslik individualizatsiyaga yoʻl qoʻymaydi. 
2) Ta’lim psixologiyasi darsliklari doimo qimmat boʻlgan, ayniqsa 
kitoblar koʻp ishlab chiqariladigan Qoʻshma shtatlarda koʻp yillar davomida 
ularning narxi inflyatsiyadan tez oʻsgan. Hozirda ta’lim psixologiyasi haqidagi 
har bir asosiy matn $ 100 AQSh dollaridan koʻproqqa sotilmoqda. Bu narxning 
eng yaxshi holatlarida esa bu talabalar byudjetiga yuklama boʻladi. Narxning 
eng yomon holatlarida, ta’lim psixologiyasi darsliklari koʻplab erishib 
1
T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 1-bet

---

8 
boʻlmaydigan holatga keltirib qoʻyadi. Narx bilan bogʻliq muammo butun dunyo 
boʻylab tasavvur qilganda yanada yaqqol koʻzga tashlanadi; ba’zi davlatlarda bir 
dona darslikning narxi fuqarolarning oʻrtacha yillik daromadiga deyarli yaqin 
boʻladi. 
3) Ta’lim psixologiyasi darsliklarini sotish raqobatida, muallif va 
noshirlar ta’limiy qiymatdagi ma’lumotlarsiz bosqichma-bosqich xususiyatlar 
qoʻshib kitoblarning narxini oshirishadilar. Ta’lim psixologiyasi noshirlari 
oʻziga xos ravishda illyustratsiya va rasmlarning miqdorini oshiradilar, toʻliq-
rangli nashrlarga e’tibor qaratadilar, oʻquv qoʻllanma va yordamchi tahrirlarning 
miqdori va qiyinligini oshiradilar hamda faqatgina oʻzlarining kitoblari 
xaridorlari uchun foydali xususiy vebsaytlar yaratadilar. Bu xususiyatlar ba’zida 
jalb etuvchan boʻladi. Mening oʻqitish tajribam shuni koʻrsatadiki, talabalarni 
ta’lim psixologiyasi haqida asosiy gʻoyalarga oʻrgatishdan chalgʻitishga 
qaramay, koʻpincha ular talabalarga oʻqishga yordam beradi. 
Mana shu darslikni onlayn koʻrinishdagi Global darslik loyihasi bilan 
birgalikda tahrir qilishda yuqoridagi muammolarni yechadigan chora-tadbirlarni 
qabul qildim. Muallimlar va talabalarning oʻzlari foydali deb topgan va kerak 
boʻlgan joylariga istaganlaricha murojaat etishlari mumkin. Bunda ularning 
yumushlarining qiymati minimaldir. Pedagogik jihatlar amalda mavjud, lekin 
minimal miqdorda saqlangan va kitob formatga keltirilishi internetga kirgan har 
qanday insonning undan onson va bepul foydalanishiga imkoniyat tugʻdiradi. 
Kelajakda kitobni toʻldirish va oʻzgartirishni amalga oshirish nisbatan onson va 
tez boʻladi. Men ishonamanki, mana shular har kim uchun istalgan natija 
boʻladi!
1
Har qaysimiz kundalik hayotda odamlar bilan uchrashib, ular bilan 
gaplashamiz, gapga hayajon bilan yoki xotirjamlik bilan javob beramiz, bir 
odamlar bizga yoqimli boʻladi, boshqalar ....... uncha yoqimli boʻlmaydi. 
Odamning nomunosib hulq-atvorini koʻrar ekanmiz, achchigʻlanamiz va 
gʻazablanamiz, uni tanqid qilamiz; fidokorona ish, koʻrsatilgan mehribonlik 
bizni quvontiradi. Hilma-xil narsalarni koʻrar ekanmiz ularni koʻzdan 
kechiramiz bir xil narsani esda tutamiz va aksincha, bir xil narsaga diqqat 
1
Kelvin Seifert Educational Psychology 2009 7-bet.

---

9 
qilmaymiz boshqa bir narsani payqamay qolamiz. Yaxshi kitob, yoqimli kuy, 
rassomlik san’atining goʻzal asari har qaysimizga rohat bagʻishlaydi. 
Bularning hammasi koʻpdan-koʻp boshqa narsalar psixik hayotimizning, 
ya’ni ruhiy dunyomiz (ruhiyatimizning) xilma xil namoyon boʻlishidir.
Bizning turmushimizdagi har bir jaryon, faoliyat- bu psixologiyadir. 
Kasbiy 
psixologiyada 
psixikani 
oʻrganishning muayyan ilmiy 
vazifalariga, oʻzining aniq tadqiqot mavzuiga egadir. Psixologiya ta’sir 
koʻrsatuvchi ob’yektlari boʻlgan sub’yektning ichki, psixik holatiga tashqi 
ta’sirlar natijasida roʻy beradigan oʻzgarishlar jarayoni qanday kechishini 
oʻrganadi. Psixika faolligi bilan ajralib turadi. Uning zarur jihati mayllar, eng 
maqbul yechimni faol izlash, ehtimoli tutilgan xatti-harakatlar variantlarini 
hayoldan oʻtkazishdan iboratdir. Psixik in’ikos aynan oʻzini aks ettiradigan, sust 
narsa emas, balki u harakatlarning turli variantlarini izlash, tanlash, solishtirish 
bilan bogʻliq boʻlgan shaxs faoliyatining zarur jihati hisoblanadi. Psixikaning 
mavjudligi izchil harakat dasturini tuzish, oldiniga ichki rejada ish bajarish 
(masalan, xulq-atvorning ehtimoliy variantlarini tanlash) va shundan keyingina 
harakat qilish imkonini beradi. 
Biologik 
evolyutsiya 
jarayonida 
kishi 
psixikasi 
xulq-atvorni 
boshqarishning alohida apparati sifatida paydo boʻlib, sifat jihatdan oʻzgarib 
ketadi. Odamlar ijtimoiy hayot qonunlarining ta’siri ostida shaxslar boʻlib 
yetishadi, ularning har birida ularni voyaga yetkazgan tarixiy sharoitning izlari 
saqlanib qolgan boʻladi. Aslini olganda, kishining xulq-atvori, xatti-harakatlari 
ham shaxsiy xususiyat kasb etadi.
Ta’kidlanganlarning hammasi endilikda kasbiy psixologiya fanida 
yuqorida berilgan ta’rifni bir qadar aniqlashtirish imkonini beradi: psixologiya 
voqelikning miyadagi obrazi sifatida sodir boʻluvchi psixik faktlar, qonuniyatlar 
va faoliyat mexanizmlari toʻgʻrisidagi fandir. Psixikaning odamga xos boʻlgan 
oliy darajasi ongni tashkil etadi. Ong psixikaning oliy darajasi, uni yaxlit bir 
holga keltiruvchi shakli boʻlib, kishining mehnat faoliyatida, boshqalar bilan (til 
yordamida) doimiy muloqot qilish jarayonida shakllanishining ijtimoiy-tarixiy 
shart-sharoitlari natijasi hisoblanadi. 

---

10 
Ongning tuzilishi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday? Ongning 
tuzilishiga berilgan birinchi ta’rif uning nomidan kelib chiqqan, ya’ni ong 
anglash deganidir. Ikkinchi ta’rif – «Men» va «Men emas» degan tushunchalarni 
anglash. Uchinchi ta’rifi: odamning maqsadni koʻzlovchi faoliyatini ta’minlash- 
dir. Toʻrtinchi ta’rifi: uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir. 
Ongning yuqorida koʻrsatib oʻtilgan barcha oʻziga xos jihatlari shakllanishi va 
namoyon boʻlishining muqarrar sharti til hisoblanadi.
Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik kishining oʻzini tuta 
olmaydigan qilib qoʻyadigan ta’sirlar bilan bogʻliq psixik jarayonlar, harakatlar 
va holatlar yigʻindisidir. Ongsizlikda anglanishdan farqli oʻlaroq, kishi oʻzi 
bajarayotgan harakatlarni maqsadga muvofiq tarzda nazorat qila olmaydi, 
ularning natijasini baholay olishi ham amri mahol. Ongsizlikka quyidagi psixik 
hodisalarni kiritish mumkin: uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (tush 
koʻrish); 
sezilmaydigan, lekin haqiqatan ham ta’sir koʻrsatadigan 
qoʻzgʻatuvchilarga «subsensor» va «subretseptiv» javob reaksiyalari; oldinlari 
ongli harakat boʻlib, lekin takrorlanaverib avtomatlashib ketgan va shunga koʻra 
endilikda anglanilmaydigan boʻlib qolgan harakatlar; faoliyatga undovchi, 
ammo maqsad hissidan anglanilmaydigan ayrim mayllar va hokazo. Ongsizlik 
hodisalariga bemor kishining psixikasida roʻy beradigan ba’zi bir patologik 
hodisalarni – alahlash, yoʻq narsalarning koʻzga koʻrinishi va shu kabilarni ham 
kiritish mumkin. Shularga asoslanib, ongsizlikni ancha qarama-qarshi deb 
hisoblash, uni hayvonlar psixiksiga tenglashtirish notoʻgʻri boʻlar edi. Ongsizlik 
– kishining xuddi ong kabi oʻziga xos psixik koʻrinishi. U kishi miyasida 
borliqning yetarli darajada bir xil boʻlmagan, qisman aksi tarzida inson 
hayotining ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bogʻliq holda paydo boʻlgan. 
1
Xulosa qilib aytganda, psixik aks ettirish qanday paydo boʻlgani, 
rivojlangani, evolyutsiya pillapoyasining turli bosqichlarida qanday oʻzgarib 
borgani, kishi ongi qanday paydo boʻlgani va shakllanganini tushunib olgandan 
keyingina psixikaning eng muhim qonuniyatlarini ochib berish va jiddiy psixik 
faktlarni aniqlash mumkin boʻladi.
2.
T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 1-bet. 

---

11 
Shunday qilib, kasbiy psixologiya fani psixikaning paydo boʻlishi, psixik 
jarayonlarning taraqqiyot qonuniyatlari va inson bilan tashqi muhit oʻrtasidagi 
oʻzaro munosabatlarni oʻrganadi. Odamning psixik hayoti murakkab va koʻp 
qirralidir. U faqat tashqi muhitning ta’sirlarigagina bogʻliq boʻlib qolmay, balki 
yuksak 
nerv 
faoliyatidagi 
miya 
ishining 
murakkab 
nerv-fiziologik 
qonuniyatlariga ham boʻysunadi. Psixik jarayonlar va shaxsning xususiyatlari 
oʻzaro chambarchas bogʻlangan boʻlib, hamisha bir-biri bilan turlicha 
bogʻlangan va bir-biriga bogʻliq holda namoyon boʻladi. Muayyan bir vaqtda 
hech qachon faqat bittagina psixik jarayon roʻy bermaydi yoki shaxsning faqat 
bittagina xususiyati namoyon boʻlib qolmaydi. Masalan: idrok etish, sezgi, 
hayol, tafakkur va xotira jarayonlari bilan ham chambarchas bogʻlangan boʻladi 
(oʻqishi qiyin boʻlgan xat). 
Psixologiya fani bundan 2500 yilcha ilgari Qadimgi Gretsiyada vujudga 
kelgan. Aristotel oʻzining “Jon” haqidagi kitobida “Insonning ruhi uning 
tanasini boshqarib turadi, ya’ni tana bizning ruhimizga boʻysunadi” degan 
gʻoyalari bilan psixologiya faning mavjudligini va fan sifatida falsafadan ajratib 
oʻrganish kerakligini asoslab bergan. 
Ibn Sino oʻzining “Tib qonunlari” asarida kishilarning mijoziga qarab 
muomala qilishda, bemorga nisbatan ham uning individual tipologik 
xususiyatlarini bilgan holda kasalini qaysi koʻrinishda ekanligini aytishda 
psixologik bilimlarning ahamiyati haqida gapirilgan. 
Kasbiy psixologiyaning asosiy vazifasi mutaxassisning psixik faoliyati 
qonuniyatlarini oʻrganishdir. 
Kasbiy psixologiya psixik hodisalarning odam hayoti va faoliyatining 
ob’yektiv shart-sharoitlariga bogʻliq ekanligini: masalan, hayot va tarbiya 
sharoitlarining ta’siri bilan oʻsmir xarakterining qanday vujudga kelishini, unda 
mehnatsevarlik, oʻqishga vijdonan yondoshish va shu kabilarning qanday tarkib 
topishini oʻrganib boradi. 
Hozirgi zamon psixologiyasi yetishib kelayotgan yosh avlodda keng 
dunyoqarashni va milliy qadriyatlarimizni tashkil topishini va ularni psixologik 
bilimlar bilan mustahkamlashni ta’minlaydi. 

---

12 
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrida inson psixikasi oʻzgarib, takomillashib 
boradi, buning natijasida u bilan bogʻliq qonun va qonuniyatlar ham zamon 
talabi, taqozosi tufayli oʻziga xos ma’no, mohiyat kasb etadi. Ijtimoiy 
munosabatlar koʻlamining kengayishi, shaxslararo muomala maromining yangi 
muloqot shakllari paydo boʻlishi, tabiat, jamiyatga nisbatan insoniyatning 
yaqinlashuvi darajasi kuchayishi yangicha qarashlarini vujudga keltiradi. 
Ijtimoiy ong darajasining yuksalishi, mukammallashuvi narsa va hodisalarga 
boʻlgan kishi munosabatining yangilanishiga olib keladi, qolaversa mezonlar, 
munosabatlar, ularning baholanishi asta-sekin sifat jihatdan, oʻzgarib boradi. Bu 
ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik jarayonga mafkura oʻz ta’sirini oʻtkazadi, buning 
oqibatida ichki (sub’yektiv) va tashqi (ob’yektiv) omillarning ijobiy yoki salbiy 
ta’siri ortadi. Shuning uchun muayyan davr oʻtishi bilan psixikaning oldingi 
qonun va qonuniyatlari oʻz ahamiyatini yoʻqota boradi. Ijtimoiy taraqqiyot bu 
asnoda yetakchi vazifani bajaradi, yangilanishlarning ustuvor negizini tashkil 
qiladi. XXI asrga kelib, psixikaning ob’yektiv qonuniyatlarining kompleks 
masalalarini yaxlit holda tadqiq etishni taqozo etadi va quyidagilarni talab 
qiladi: a) ularning metodologik, nazariy, eksperimental jihatdan oʻrganish; b) 
ularga oid nazariy-tadbiqiy jabhalarini amaliyotda sinab koʻrish; v) natijalarning 
ishonchliligi, validliligi va reprezentativligini tekshirish. Shuning uchun 
psixologiya fanining markaziy masalasi psixikaning ob’yektiv qonunlari 
mohiyatini chuqur va atroflicha ochish hamda tavsiflashdan iborat. Ushbu 
muammo bilan shugʻullangan B.F.Lomovning fikricha, qonun moddiy 
hodisalar, sifatlar, munosabatlar oʻrtasida barqaror aloqani (bogʻliqlikni) oʻzida 
gavdalantiradi. Qonunni bunday tushunish inson psixikasidagi, jamiyatdagi, 
tabiatdagi barcha ob’yektiv qonunlarga bevosita daxldordir. B.F.Lomovning 
ta’biricha, qonunni bilish hodisalar mohiyatini yaxshiroq tushunishga imkon 
yaratadi, uning mohiyatini tadqiq qilish esa qonun harakatini bilishga, uni 
toʻgʻriroq ochishga, tavsiflashga imkoniyat beradi. B.F.Lomovning bayon 
qilishicha, sistemali yondashuv qonun tabiatini ochishga, toʻlaroq tushunishga 
sharoit tugʻdiradi, undan foydalanish esa uning mohiyatini tushunishga imkonni 
vujudga keltiradi. Uning ta’biricha, qonun har qanday sistemaning ob’yektiv 
tavsifi sifatida mujassamlashadi. Qonunda boshqa sistemalar boshqariluvining 

---

13 
oʻzaro ta’siri va oʻzini oʻzi boshqariluvining imkoniyatlari aks ettiriladi. Qonun 
oʻz ehtiyojlariga muvofiq tarzda oʻzaro munosabat va oʻzaro ta’sirning 
boshqacha shakllarida namoyon boʻladi hamda oʻzaro harakatni amalga 
oshiradi. Agar ehtiyojlar qondirilmasa, unda qonun oʻz funksiyasi va nimaga 
yoʻnaltirilganini bajarmagan boʻladi. Shuni ta’kidlab oʻtish joizki, odatda 
psixika oʻzida oʻziga xos sistemani mujassamlashtiradi. Shuning uchun psixika 
tadqiq etishning oʻta qiyin, murakkab, dinamik xususiyatga ega boʻlgan 
sistemasi hisoblanadi. Psixikaning mustaqil hukm surishi boshqa sistemalarni 
mutlaqo alohida yashashini bildirmaydi, chunki u sistemalararo munosabatlar 
ichida mavjuddir. Psixologiya fanida metodolog psixologlarining aksariyati 
"qonun" va "qonuniyat" tushunchalarini farqlashga harakat qiladilar, bizningcha, 
bunday tabaqalanish ma’lum ma’noda shartli hisoblanadi. Umumlashma ta’kid 
va tavsiflarga koʻra, "qonun" sistemaning barqarorligi daqiqalarini aks ettiradi, 
"qonuniyat" atamasi esa sistemaning dinamikligini, uni rivojlanish davrini, 
uning qaytatan yangilanishi hamda oʻzgarishini oʻzida aks ettiradi. Holbuki 
shunday ekan, qonuniyatning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi, 
barqarorlashuvi, takomillashuvi toʻgʻrisida mulohaza yuritish mumkin. Qomusiy 
lugʻatlarda berilishicha, psixikaning fiziologik funksional holatlarga bogʻliqligi 
va oʻzaro aloqadorligi toʻgʻrisidagi voqelikni oʻzida mujassamlashtiruvchi 
qonunlar boʻlsa, uning boshqasi esa ijtimoiy-psixologik munosabatlarni 
aniqlashga xizmat qiluvchi qonunlar turkumini tashkil kiladi.
Psixologiyaning mukammal manbalarida mujassamlashgan psixikaning 
qonunlari quyidagi koʻrinishga ega:
1. Harakat ta’siriga munosib psixik aks ettirishning adekvatligi.
2. Jamiyat va inson maqsadi, ehtiyojlari, tashqi va ichki sharoitlarga 
mutanosib tarzda faollikning amalga oshishi, yechimning optimalligi. 
3. Sistema sifatida psixik aks ettirishning tanlovchanligi. 
4. Psixik aks ettirish shaklining sub’yektivligi.
5. Psixik aks ettirishning betakrorligi va noyobligi.
6. Psixik hodisalar shakllanishi va rivojlanishining muayyan izchillikka 
ega ekanligi.

---

14 
7. Alohida shaxslarning, ijtimoiy birlashmalar va guruhlar psixikasi 
rivojlanishining xilma-xilligi.
8. Psixikaning ontogenetik rivojlanishida davrlarga asoslanib aks ettirish.
9. Psixikaning rivojlanishida fenomenal psixik holatlarining sistema 
yaratuvchanlik roli.
10. Psixikaning ijtimoiylik va individuallik birligi.
11. Shaxs psixikasining shakllanishida ijtimoiy munosabatlarning 
ustuvorligi roli.
12. Inson faoliyati bilan psixikasi funksiyasiga ta’sir etuvchi qonunning 
uygʻunligi.
Psixologiya fanida umumiy va xususiy qonunlar mavjud ekanligi 
ta’kidlab oʻtiladi, chunonchi:
1. Qonunning tarixiy shartlanganligi.
2. Ijtimoiy psixikaning rivojlanishida vorislik qonuni.
3. Ijtimoiy rivojlanishda psixika rolini ortib borish qonuni. 
Psixikaning ayrim umumiy qonunlari toʻgʻrisida tasavvur hosil qilish 
bilan birga, ba’zi eng muhim qonuniyatlar yuzasidan shaxsiy mulohazalarimizni 
bildiramiz, chunki ular psixikani bundan keyin tadqiq etishga negiz boʻlib 
xizmat qiladi.
1. Optimal qaror qabul qilishda, axborotlarni ishlab chiqishda, ularni 
egallashda psixik jarayonlar, fiziologik organlar imkoniyatining kuchayishi.
2. Psixikaning ijtimoiylashuvi ortishi.
3. Yaxlit psixik faoliyatda konstruktorlik va ilmiy tadqiqot faoliyatlari 
vaznining koʻpayishi.
4. Bolalarda psixik rivojlanishning tezlashuvi va uning negizida ularda 
ijtimoiy etuklikning jadallashuvi.
5. Inson ontogenezida yakka shaxs psixikasida dinamik oʻzgarishlarning 
vazni, koʻlami kengayishi. 
6. Ijtimoiy turmush sharoiti madaniy va moddiy jihatlar yaxshilanishi 
natijasida aholining ruhiy umrboqiyligi va faoliyat faolligi koʻtarilishi.
7. Ijtimoiy tizimda inson rivojlanishining sistema yaratuvchi omil sifatida 
jamoa rolining ortib borishi.

---

15 
8. Alohida odamlar psixikasi rivojlanish yoʻnalishida ijtimoiy-psixologik 
mexa- nizm sifatida ijtimoiy fikr rolining kuchayishi.
9. Ongning ijtimoiy faolligini ragʻbatlantirishda siyosiy va mafkuraviy 
qadriyatlar rolining ortishi.
10. Rahbarlik faoliyati samaradorligini orttirish maqsadida rahbarga 
jamoaning ijtimoiy-psixologik ta’sir oʻtkazish rolining mukammallashuvi.
11. Qadimgi an’analar, rasm-rusumlar rolining pasayishi tufayli 
yangilarining roli yuksalishi.
12. Odamlar xulq-atvorini boshqaruvning ijtimoiy-psixologik mexanizmi 
tarzida shaxsiy namuna (ibrat) va avtoritet (obroʻ) rolining kuchayib borishi. 
Yuqoridagi psixikaning qonuniyatlari yaxlit sistema sifatida uning barcha 
qirralari va rang-barangligini tavsiflash imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun 
psixikaning qonun va qonuniyatlarini tadqiq etishda eng muhim muammo 
sifatida uni ta’sir oʻtkazish harakati mexanizmlarini oʻrganishni ta’kidlash 
maqsadga muvofiqdir. 
Idealistlar, odamning psixik hayotini odam tanasi bilan qandaydir 
noma’lum yoʻl bilan qoʻshilib, odamda gavdalangan, jismi yoʻq moddiy 
boʻlmagan alohida bir narsaning ya’ni ruh yoki jonning zohir boʻlishi deb 
hisoblaydilar. (Soʻzlashganimizda va adabiyotda ham «odamning joni» va 
«odamning ruhi» degan termin ishlatamiz. Ammo bu terminlarni biz moddiy 
boʻlmagan alohida bir narsani ifodalash uchun emas, balki «psixika» soʻzini qay 
ma’noda ishlatsak, oʻsha ma’noda ishlatamiz). Idealistik psixologiya 
namoyondalari psixik jarayonlar bilan fiziologik jarayonlarning oʻzaro 
munosabati haqidagi masalani talqin qilishda yo psixofizik parallelizm yoki 
psixofizik oʻzaro ta’sir nuqtai nazarida turadilar. Psixofizik parallelizm 
tarafdorlari fiziologik va psixik hodisalar bir-biriga bogʻliq boʻlmagan holda 
yonma-yon (parallel ravishda) voqe’ boʻladi, deb hisoblaganlar. Bu qarashga 
koʻra, odamning hayot faoliyati qoʻshilib ketmaydigan ikki oqim – organik 
hayot bilan psixik hayotning harakatlanishidan iborat emish. 
Psixofizik oʻzaro ta’sir tarafdorlari ta’limotiga koʻra, psixik hodisalar 
bilan fiziologik hodisalar oʻz tabiati e’tibori bilan har hil boʻlsada, bir-biriga 
oʻzaro ta’sir etadi: fiziologik hodisalar psixik hodisalarni vujudga keltiradi, 

---

16 
psixik hodisalar esa fiziologik hodisalarga sabab boʻla oladi. Bu qarashga koʻra, 
odamning hayot faoliyati goʻyo harakatdagi zanjir boʻlib, unda fizik zveno bilan 
psixik zveno ketma-ket kelaveradi. Fanga xilof idealistik muhokamalarga 
qarama-qarshi oʻlaroq, dalektik materializm psixik hayot qandaydir alohida, 
moddiy boʻlmagan bir narsani zohir boʻlishi emas, balki materiyaning yuksak 
darajasidagi mahsuli, ya’ni bosh miyaning hossasidir deb koʻrsatadi. Demak, 
psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida hossasi boʻlib, bu 
hossa ob’yektiv voqelikni alohida bir yoʻsinda aks ettirish qobiliyatidan 
iboratdir. 
Psixik jarayonlar miyaning alohida hossasi boʻlib, faqat miyaning 
faoliyatiga bogʻliq holda roʻy beradi. Lekin psixikani materiyaning mahsuli deb 
bilish tushunchasini vulgar materializm namoyondalari targʻib qilgan soxta (u 
ham mexanistik) tushunchadan farq qilish kerak. Mexanist va vulgar 
materialistlar tabiatdagi barcha hodisalarni – kimyoviy, biologik, fiziologik 
hodisalarni, shuningdek, psixologik hodisalarni ham materiya zarrachalarining 
fazoda faqat mexanik suratda siljishdan iborat deb bilar edilar. Ular psixik 
jarayonlarni fiziologik jarayonlardan iborat bir narsa deb tushunar, psixik 
jarayonlar bilan fiziologik protsessning ikkovi bor narsa deb hisoblar edilar. 
Masalan: vulgar materializmning namoyondalari (Byuxner, Moleshott, Faxz ) 
jigardan oʻt chiqib turgani singari miyadan ham fikr chiqib turadi, deb bilar 
edilar. Mexanistlar nazarida, psixik hodisa fiziologik hodisaning oʻzi-yu, uni 
odam faqat ichki, sub’yektiv tomondan idrok etar emish. Dialektik materializm 
nuqtai nazaridan psixika, materiyaning mexanik harakati emas, balki 
harakatdagi materiyaning alohida hossasidir. Shuningdek, psixik protsess 
moddiy protsessga bogʻliq, degan soʻzdan psixika, ong-fiziologik jarayonlardan 
boshqa bir narsa emas, degan ma’no aslo chiqmaydi. Fikr, ong – voqelikning 
sifat jihatidan boshqacha, oʻziga xos bir hodisasidir. 
Psixik hodisalar haqida soʻzlashganimizda esa sifat jihatdan boshqacha, 
oʻziga xos ravishda aks etishini nazarda tutmogʻimiz kerak. Bu aks ettirish 
sezgilarda, xotirada, tafakkurda va boshqa shu kabilarda oʻz ifodasini topadi. 
Insonning psixik aks ettirish jarayoni oʻz mohiyati va xarakteri jihatidan 2-
bosqichdan iboratdir. 1) Hissiy (aks ettirish) bilish boʻlib, u sezish, hissiy qabul 

---

17 
qilish, xotira va tasavvurlardan iboratdir. 2) Aqliy bilish bosqichi boʻlib, u 
tafakkurdan iboratdir. Hissiy bilishning boshlangʻich shakli - sezgidir. CHunki 
hissiy bilishning boshqa shakllari – hissiy qabul qilish sezgiga nisbatan ancha 
murakkab boʻlib, u sezish asosida vujudga keladi. Hissiy qabul qilishning 
sezishdan farqi shundaki, unda predmetlarning ayrim hossalarni emas, balki 
predmet bir butun holda aks etadi. Hissiy bilishning yana bir shakli tasavvurdir. 
Tashqi ta’sir natijasida vujudga kelgan nerv va miya qobigʻining ma’lum 
qismidagi qoʻzgʻalish – sezish, qabul qilish – ma’lum davrgacha oʻz izini 
qoldiradi, ya’ni tashqi ta’sir toʻxtagandan soʻng qoʻzgʻalishning, sezishning izi 
saqlanib qoladi. Oʻsha ta’sir etgan predmetga aloqador boʻlgan, unga qandaydir 
munosabatda boʻlgan hodisa ta’siri natijasida izlar yana qayta tiklanishi 
mumkin. Miya qobigʻida saqlanib qolgan shu fiziologik izlarning tiklanishi, 
qaytadan qoʻzgʻalishi tasavvur, xotirani vujudga keltiradi. Insonning bilish 
jarayoni hissiy bilish bilangina cheklanmaydi. Hissiy bilish yoki jonli kuzatish 
inson bilishining pastki bosqichida vujudga keladi, bu bosqich asosida ijtimoiy 
mehnat jarayonida ikkinchi yuqori bosqich – aqliy bilish, tafakkur paydo 
boʻladi. Hissiy bilish orqali ob’yektiv reallikdan olingan «materiallar»ni qayta 
ishlash, ularni munosabatlari, ichki xususiyatlarini aniqlash, muhim va asosiy 
tomonlarini nomuhimlaridan ajratib olish, ularning qonuniyatlarini ochish aqliy 
bilish va tafakkurda amalga oshiriladi. Odam bilan uning tevarak-atrofidagi 
olam oʻrtasida doimo oʻzaro bir-biriga ta’sir qilish jarayoni boʻlib turadi. Odam 
bu protsessda dunyoni oʻz psixikasi bilan aks ettiradi. Shu bilan birga, voqe’lik 
odam ongida koʻzgudagi kabi passiv ravishda aks etmay, balki aktiv ravishda 
aks etadi: odam tevarak-atrofdagi olam bilan oʻzaro bir-biriga ta’sir koʻrsatar 
ekan, shu jarayonda olamga ta’sir etadi, uni oʻzgartiradi va uni oʻz ehtiyojlariga 
moslashtiradi. Psixologiya fani psixikani oʻrganar ekan, uni yuksak darajada 
tashkil topgan materiyaning ob’yektiv voqe’likni aks ettirishdan iborat boʻlgan 
alohida hossasi deb biladi. Materiyaning bu hossasi materiyaning boshqa 
hossalaridan sifat jihatdan farq qiladi va materiya taraqqiyotining faqat muayyan 
bosqichida vujudga keladi. Psixik hodisani, idealistlar ta’lim bergani singari, 
fiziologik hodisadan ajratib qoʻyish yaramaganidek, psixik hodisani, vulgar 
materialistlari ta’lim bergani singari, fizik hodisaga tenglashtirish ham 

---

18 
yaramaydi. Psixik hodisa bilan fiziologik hodisa bir butun boʻlib bogʻlangandir. 
Buning ma’nosi shuki, psixologik va fiziologik hodisa sifat jihatidan boshqa-
boshqa hodisalardir, ammo fiziologik hodisa boʻlmasa, ya’ni nerv sistemasi 
ishlamasa, psixologik hodisa boʻlishi mumkin emas; shunday qilib, psixologik 
hodisa ikkilamchi hodisa hisoblanadi. Psixik hodisalar nechogʻlik murakkab 
boʻlmasin, ularni moddiy nerv-fiziologik negizidan ayirib oʻrganish yaramaydi. 
Bunday ayirish idealizmga olib borishi mumkin, xolos. Shu sababli psixikani 
oʻrganishda psixik hayotdagi hodisa va faktlarni ilmiy asosda tushunib olish 
uchun psixikaning moddiy negizini, ya’ni bosh miya va uning faoliyatini, psixik 
jarayonlarning nerv-fiziologik mexanizmlarini bilib olish kerak. 
1
Odam tevarak-atrofdagi dunyoni qanday idrok etadi, u qanday esida 
qoldiradi, qanday esga tushiradi va fikr yuritadi, u qanday hislarni koʻnglidan 
kechiradi, odam tevarak-atrofdagi dunyoni oʻz ehtiyojlariga moslashtirib, yangi 
moddiy va ma’naviy boyliklarni vujudga keltirib, qanday ish koʻradi – kasbiy 
psixologiyani oʻrganish bilan shu masalalarni bilib olamiz. 
Kasbiy psixologiyani oʻrganish odamni psixika haqidagi va psixik 
hayotning xilma-xil hodisalari haqidagi bilimlar bilan boyitibgina qolmay, shu 
bilan birga odam aqlini ham oʻstirishga yordam beradi. Odam aqlini oʻstirish, 
jumladan, yangi bilimlar va koʻnikmalarni tezroq egallash, yangi nazariy va 
amaliy vazifalarni toʻgʻri hal qilish qobiliyatini takomillashtirishda, oʻz fikrlarini 
nutqda toʻgʻri ifodalay bilish va boshqalarning nutqini toʻgʻri tushuna bilishda 
ham oʻz ifodasini topadi. Albatta, har bir fan bilan shugʻullanish odamni 
kamolga yetkazadi. Ammo psixologiya bu sohada alohida oʻrin tutadi. Odam 
psixologiyani oʻrganar ekan, avvalo oʻz aql-idrokini, uning jarayonlarini bilib 
oladi, unga diqqat-e’tibor beradi, aqlning faoliyatini kuchaytiradigan shart-
sharoitni bilib oladi va shu bilan oʻz aql-idrokining koʻproq oʻsishiga yordam 
beradi.Psixik hayot hodisalari haqidagi ilmiy bilimlarni egallash shaxs 
dunyoqarashini shakllanishida katta ahamiyatga egadir. Tushunish kishilar 
ongidagi eskilik sarqitlariga qarshi kurashda, jumladan, har xil diniy taassub va 
xurofotlarga qarshi kurashda juda kuchli qurol boʻlib xizmat qiladi. 
1)
T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 2- bet. 

---

19 
Odam psixologiyani oʻrganar ekan, oʻzidagi psixik hayotni va boshqa 
kishilar psixikasini bila oladigan boʻlib qoladi. Bu bilim esa boshqa kishilarni 
va oʻzini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Psixologiyani bilish, ma’lumot 
olish uchun ahamiyati shulardan iboratdir. Shu bilan birga kasbiy psixologiya 
(jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil turlarida - 
ta’lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, meditsina, sud-huquqshunoslik, harbiy-
mudofaa, san’at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir. 
Oʻquvchini bilib olish – shu oʻquvchining darslarni oʻzlashtirish 
darajasini bilish demakdir, shuningdek, oʻquvchining psixik xususiyatlarini 
bilish demakdir, uning qobiliyat va havaslari qanaqa ekanligini, uning diqqat – 
e’tibori, hislari, irodasi, xotirasi, tafakkuri qanday zohir boʻlishini bilish 
demakdir.Ta’lim – tarbiya ishida pedagog bolalarni bilimdan bahramand qilish, 
ularga koʻnikma va malaka berish bilangina kifoyalanib qolmay, shuningdek, 
oʻquvchilar shaxsining hamma tomonlarini, dunyoqarashi, xarakteri, irodasi, 
qobiliyati va havaslarini takomillashtirishi lozim. Buning uchun esa psixikaning 
ayrim tomonlari qanday sharoitda va qaysi pedagogik usullar yordami bilan 
oʻzlashtirishini va takomillashuvini bilmoq kerak. 
Har bir pedagog – oʻqituvchi, tarbiyachi, maorif ishining rahbari – 
psixologiyani nima uchun bilishi kerakligi yuqorida aytilganlardan ravshan 
koʻrinib turibdi. Hozirgi paytda ishlab chiqarish, ishlab chiqarish ta’limi va 
mehnatni 
tashkil 
etishning 
har 
xil 
turlarida 
psixologiyadan 
keng 
foydalanilmoqda. Ishning har bir turi, har bir kasb odamdan tegishli bilim va 
mahorat talab qilish bilan birga mahsus psixologik sifatlarni ham talab qiladi. 
SHu sababli, ixtisosga qarab murakkab va ma’suliyatli mehnat operatsiyalarini 
bajarishga toʻgʻri keladigan kishilar mahsus psixologik tekshirishdan oʻtkaziladi. 
Masalan, dastlabki kosmonavtlarni tanlashda talabgorlar xotirasi juda yaxshi, 
fahmi oʻtkir, diqqatini bir narsadan ikkinchi narsaga tez koʻchira oladigan, aniq 
uygʻun harakatlarni tez bajara oladigan kishilarni ajratib olish maqsadida 
tekshirib koʻrildi.
1
Kasb psixologiyasining predmetining ta’rifiga asoslanib, 
uning quyidagi vazifalarini ajratib koʻrsatish maqsadga muvofiq:
2)
T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 2- bet. 

---

20 
1. Shaxsning kasbiy shakllanishi asosiy tushunchalari va tadqiqot tamoyillarini, 
oʻzining faoliyatiga tegishli uslublarini asoslash;
2. Kasb psixologiyasi predmetiga mos boʻlgan tadqiqot uslullarini ishlab chiqish 
va oʻziga xos uslublarini tuzish;
3. Kasblarning tavsifiy tuzilmasini psixologik tahlil qilish, kasblarni proektlash 
uslublari va tamoyillarini ishlab chiqish;
4. Shaxsning kasbiy shakllanishi qonuniyatlari va psixologik mexanizmlarini 
tadqiq etish. Bu jarayon dinamikasini determinantlovchi omillarni aniqlash, 
kasbiy shakllanishdagi inqirozlarni tahlil etish;
5. Mutaxassislikning kasbiy desturuksiyalarini, ya’ni shaxsning deformatsiyasi, 
kasbiy faoliyatga boʻlgan layoqatini pasayishi va boshqalar; 
6. Shaxsning kasbiy rivojlanish monitoringni yuritish, bu borada psixodiag-
nostik vositalarni ishlab chiqish hamda mutaxassislarni attestatsiyadan 
oʻtkazish; 
7. Shaxsning kasbiy shakllanishiga psixologik yordam hamda insonning kasbiy 
hayoti davomida yordam berish, qoʻllab-quvvatlash;
8. Kasbiy maslahat, kasbiy ma’lumotning shaxsiy rivojlantiruvchi psixologik 
jihatlari, attestatsiyadan oʻtkazish, kasbiy rivojlanish psixotexnikasi, kasbiy 
korreksiya va reabilitatsiya, kasbdan ketishga psixologik tayyorgarlik borasidagi 
bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. 
Kasb psixologiyasining metodologik asosi - bu shaxsning kasbiy 
shakllanish konsepsiyasidir. Mazkur konsepsiyaning asosiy mohiyati shundaki, 
kasb tanlash jarayonida shaxs miqdor va sifat jihatidan rivojlanib boradi, ya’ni 
ular oʻz yoʻnalishini boyitib boradi, shu orqali tajriba va salohiyat shakllanadi. 
Kasbiy shakllanish jarayonida inqirozlar, toʻqnashuvlar, destruktiv oʻzgarishlar 
boʻlib oʻtishi mumkin. Bu jarayonning tezligi biologik va ijtimoiy omillarga, 
shuningdek tasodifiy holatlarga, hayotiy muhim kasbiy voqealarga bogʻliq 
boʻladi.