T. S. Malikov moliya

T.S.Malikov, N.H.Haydarov
Ular diqqat-markazimizda turibdimi? Yuqoridagi holatlarda 
aynan shu omillarning yetarli darajada hisob ga olinmayot-
ganligi qanday natijalarga olib kelmoqda? Ularning oqiba-
ti nima bo‘lmoqda? Natijada “barmoq tishlab”, o‘yga tolib 
qolmayapmizmi? Kech bo‘lganligini, “poyezd ketib qolgan”lig-
ini sezib, afsus-nadomat chekmayapmizmi? Ayrim hol-
larda “oyog‘i kuygan tovuq”dek bezovta bo‘lmayapmizmi? 
Boshimizni har toshga urmayapmizmi? Hech narsani o‘zgar-
tira olmasa-da, o‘z-o‘zimizga “Qani endi ...?” degan savolni 
qayta-qayta bermayapmizmi? Jumladan, ana shunday ho-
latlarga tushmaslik uchun ham (tushishni istamasligimiz – 
aniq) zamonaviy moliya “sir”laridan ogoh bo‘lmoq lozim.
Bizni yuqoridagi vaziyatlardan qutqarishga ko‘mak 
beruvchi Zamonaviy moliya (fani) quyidagi uch analitik 
“ustun” ustida vujudga keladi:
• 
vaqt omili (davrlar o‘rtasidagi muqobil variantlar tah-
lili)ni hisobga olgan holda pul mablag‘laridan foydalanishni 
optimallashtirish (oqilonalashtirish);
• 
aktivlar qiymatini baholash;
• 
portfel nazariyasini ham o‘z ichiga oluvchi riskiy
27
boshqaruv.
27
Shu yerga qadar 8 joy (o‘rin)da «-iy» yoki «-viy» qo‘shimchalari qo‘shil-
gan so‘zlarni ishlatdik. Bundan biror marta ham hayratga tushmadik. 
Afsuski, bu erga kelib, buning uddasidan chiqa olmayapmiz. Xayolimiz
-
ga negadir boshqa fikrlar kela boshladi. Savollar paydo bo‘lmoqda. Nega? 
Undan tashqari nega bu erda shu jarayon mazmunini ifodalash uchun 
o‘zbek tilida ishlatilayotgan «tavakkalchilik», «qaltislik», «g‘ov», «xavf», «xa-
tar» yoki «xavf-xatar» va h.k. so‘zlardan foydalanmasdan aynan «risk»ni 
ishlatmoqdamiz? 
«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da hozircha «risk» so‘zi mavjud emas. Bir-
oq shu manbada birgina «r» harfi bilan boshlanuvchi va ona tilimizda ish-
latilishi mumkin bo‘lgan «radar», «radiaktiv», «radiator», «radiatsiya», «ra-
dikal», «radikulit», «radiogramma», «razmer», «razryad», «raketa», «raport», 
«ratifikatsiya», «raschyot», «raund», «ratsional», «ratsionalizatsiya», «reabili-
tatsiya», «reaktiv», «revalvatsiya», «revansh» va h.k. so‘zlarga o‘xshash 400 
ga yaqin shunday so‘zlar o‘rin olgan. Ularga izoh ham berilgan. Butun 
dunyoda kishilar hayot-faoliyatini «risk»siz tasavvur etib bo‘lmaydigan bir 
paytda bu so‘zning yuqoridagi manbadan o‘rin olmaganligi biz uchun un-
chalik tushunarli emas. Siz uchun-chi? 

---

Moliya
21
Yuqorida qayd etilganlarni o‘ziga xos tarzda, zamonaviy 
moliyaning mustahkam poydevori, deb ham atash mumkin. 
Bu har bir asosiy element (“ustun”)larning yadrosi qator 
tub (fundamental) qonunlar va prinsiplardan iboratdirki, 
ular yuqoridagilarning har birida qo‘llaniladi.
Zamonaviy moliya (fani) ning nima ekanligini anglash, 
uni to‘g‘ri idrok etish, u xususda yaxlit tasavvur hosil qilish 
va tegishli bilimlarga ega bo‘lish hamda ulardan amaliyotda 
foydalanish uchun eng avvalo, quyidagi uch savolning aniq 
javobiga ega bo‘lmoq lozim:
1. Zamonaviy moliya (fani)ning ta’rifi (tavsifi) nima(lar)
dan iborat?
2. Nima uchun zamonaviy moliya (fani)ni o‘rganish ke-
rak?
3. Zamonaviy moliya” (fani) olamida harakatlanuvchi ik-
ki asosiy “shaxs” (kuch)lar kim (nima)lar va ular tomonidan 
qabul qilinadigan qarorlarning qanday turli ko‘rinishlari 
mavjud?
Yuqorida qayd etilgan har uch savolning aniq javoblari ga 
ega bo‘lish quyidagi ketma-ketlikda ish tutishni taqozo etadi:
1. Zamonaviy moliya (fani) ta’rifi (tavsifi) va uni o‘rga­
nishning zarurligi.
2. Uy xo‘jaliklari va firmalar qabul qiladigan moliyaviy 
qarorlar.
Bizningcha, «Lug‘at»ning keyingi nashrida bu so‘z o‘zbek tilida eng ko‘p 
ishlatilishi mumkin bo‘lgan zamonaviy so‘zlar qatoridan albatta, o‘rin ola-
jak! Dunyoning barcha xalqlari tilida deyarli bir xil tarzda jaranglayotgan 
«risk» so‘zi o‘zbek tilida nega ishlatilmasligi kerak? Uning shunday qilinayot-
ganligi ma’lum ma’noda tilimizning kamsitilayotganligidan dalolat emasmi? 
Nahotki, Ona tilimizda yuqoridagi o‘zbekona so‘zlarning mavjudligi xalqaro 
atama sanalgan «risk»ning o‘zbek tilida ishlatilishiga to‘siq bo‘lsa?!... 
Iqtiboslarda keltirilayotgan bu fikrlardan ogoh bo‘lib, masalaning bu 
jihatlarini zamonaviy moliyaga nima aloqasi bor, dersiz? Ha Siz haqsiz. Le-
kin shu o‘rinda juda kerak bo‘lib qolgan va iqtiboslarda aks ettirilayotgan 
«bu jihatlar»ni endi Sizga bizdan boshqa kim ham tushuntirib berardi? 
Maktabdalik davrimiz o‘tib ketgan bo‘lsa. O‘zgalardan so‘rashni o‘zimizga 
ep ko‘rmasak… Xullas, Sizga erish tuyulmasin. Ular ham Siz uchun «g‘irt» 
koni-foyda. «Koni-foyda»ning esa zamonaviy moliyaga aloqasi yo‘q, degan 
«mard» hali dunyoga kelmagan. Kelmagay ham.

---

22