30-VARIANT
1
. Davriy jadvalning beshinchi guruhidagi elementlar odatda p-blok elementlari deb ataladi. Bu guruhdagi asosiy guruh elementlariga
azot (N), fosfor (P), mishyak (As), surma (Sb) va vismut (Bi) kiradi. Quyida ushbu elementlarning umumiy xususiyatlari keltirilgan:1.
Elektron konfiguratsiyasi: Beshinchi guruhdagi p-blok elementlari ns^2np^3 umumiy elektron konfiguratsiyasiga ega.2.
Valentlik
elektronlari: Bu elementlarning eng tashqi energiya darajasida beshta valentlik elektronlari mavjud.3. Metalik belgi: Guruh boʻylab
pastga siljiganingizda, metall belgi oshadi. Azot va fosfor nometallar, mishyak va surma esa metalloid
va nometall xossalarini
namoyon qiladi. Vismut metall xossalariga ega boʻlgan oʻtish davridan keyingi metalldir.4. Atom hajmi: yangi energiya darajalari
qoʻshilishi tufayli guruh boʻylab pastga siljiganingizda atom hajmi odatda ortadi.5. Elektromanfiylik: Guruh boʻylab pastga
siljiganingizda elektron manfiylik kamayadi. Azot va fosfor koʻproq elektron manfiy, mishyak,
surma va vismut esa kamroq
elektronegativdir.6. Oksidlanish holatlari: Beshinchi guruhdagi elementlar turli oksidlanish darajalarini namoyon qilishi mumkin.
Azot odatda -3 va +3 oksidlanish darajasini ko'rsatadi, fosfor esa -3 dan +3 va +5 gacha bo'lgan oksidlanish darajasini ko'rsatishi
mumkin. Mishyak, surma va vismut oksidlanish darajasi -3, +3 va +5 bo'lishi mumkin.7. Reaktivlik: Azot nisbatan inert, fosfor esa
ko'proq reaktiv, ayniqsa +3 va +5 oksidlanish darajalarida. Arsenik va surma ko'proq reaktiv bo'lib, turli xil birikmalar hosil qilishi
mumkin. Vismut bu guruhdagi eng kam reaktiv element hisoblanadi.
2
. Markaziy metall atomi yoki ionining bir yoki bir nechta ligandlar bilan oʻzaro taʼsirida hosil boʻlgan birikmalar boʻlgan komplekslar
hosil boʻlishiga bir qancha omillar taʼsir koʻrsatishi mumkin. Kompleks shakllanishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan ba'zilari:1.
Metal ionining tabiati: Metall ionining zaryadi va hajmi kompleks hosil bo'lishida muhim rol o'ynaydi. Kattaroq zaryadli va kichikroq
oʻlchamdagi metall ionlari kuchliroq komplekslar hosil qiladi.2. Ligandlarning tabiati: ligandlarning turi va xususiyatlari ham
kompleks hosil bo'lishiga ta'sir qiladi. Yuqori elektron donorlik qobiliyatiga ega ligandlar va tegishli funktsional guruhlar mavjudligi
barqaror komplekslarni hosil qilishi mumkin.3. Sterik effektlar: Metall ioni va ligand molekulalarining oʻlchami va shakli kompleks
hosil boʻlishiga taʼsir qilishi mumkin. Agar ligand yoki metall ioni katta bo'lsa, u kompleksning o'ziga xos geometriyasiga qarab
kompleks hosil bo'lishiga to'sqinlik qilishi yoki rag'batlantirishi mumkin.4. Erituvchi effektlari: Erituvchi
tanlash kompleks hosil
bo'lishiga ta'sir qilishi mumkin. Polar erituvchilar metall ionlari va ligandlarni eritish qobiliyatiga ega bo‘lib, kompleks hosil
bo‘lishning barqarorligi va kinetikasiga ta’sir qiladi.5. Harorat va kontsentratsiya: Harorat va konsentratsiya reaksiyaning
termodinamiği va kinetikasi orqali kompleks hosil bo'lishiga ta'sir qilishi mumkin. Yuqori haroratlar odatda kompleks dissotsiatsiyaga
yordam beradi, yuqori konsentratsiya esa kompleks hosil bo'lishini kuchaytirishi mumkin.6. pH va kislotalik/asoslik: Eritmaning pH
darajasi va ligandlarning kislotaligi/asosligi kompleks hosil bo'lishiga ta'sir qilishi mumkin. Ligandlarning
deprotonatsiyasi yoki
protonatsiyasiga yordam beradigan sharoitlar ularning metall ioni bilan bog‘lanish qobiliyatini o‘zgartirishi mumkin.
3. Aminokislotalar - oqsillarning qurilish bloklari bo'lib xizmat qiladigan organik birikmalar. Ular kimyoviy tuzilishi va
xususiyatlariga ko'ra nomlanadi. Oqsillarda 20 ta umumiy aminokislotalar mavjud boʻlib, ularning har biri oʻziga xos yon zanjirga
ega.Aminokislotalarning sinteziga kelsak, ikkita asosiy usul mavjud: 1. Ribosomal bo'lmagan peptid sintezi (NRPS): Bu usul peptidlar
va peptid bo'lmagan birikmalarni yaratish uchun ishlatiladi.
U ribosoma ishtirokida emas, fermentativ
reaksiyalar yordamida
aminokislotalarni yig‘ishni o‘z ichiga oladi.1. Ribosomal sintez: Bu usul ribosomalarda oqsil sintezi jarayonida sodir bo'ladi. Bu
mRNKdagi genetik kod asosida oʻsib borayotgan peptid zanjiriga aminokislotalarni bosqichma-bosqich qoʻshishni oʻz
ichiga
oladi.Ikkala usul ham tirik organizmlarda aminokislotalar va oqsillarni ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Aminokislotalar -
oqsillarning qurilish bloklari bo'lib xizmat qiladigan organik birikmalar. Ular kimyoviy tuzilishi va xususiyatlariga ko'ra nomlanadi.
Oqsillarda 20 ta umumiy aminokislotalar mavjud boʻlib, ularning har biri oʻziga xos yon zanjirga ega. Aminokislotalarning sinteziga
kelsak, ikkita asosiy usul mavjud: 1. Ribosomal bo'lmagan peptid sintezi (NRPS): Bu usul peptidlar va peptid bo'lmagan birikmalarni
yaratish uchun ishlatiladi. U ribosoma ishtirokida emas, fermentativ reaksiyalar yordamida aminokislotalarni yig‘ishni o‘z ichiga
oladi.1. Ribosomal sintez: Bu usul ribosomalarda oqsil sintezi jarayonida sodir bo'ladi. Bu mRNKdagi genetik kod asosida oʻsib
borayotgan peptid zanjiriga aminokislotalarni bosqichma-bosqich qoʻshishni oʻz ichiga oladi.Ikkala usul ham tirik organizmlarda
aminokislotalar va oqsillarni ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi.Albatta! Aminokislotalarning nomlanishi va sintez usullari haqida
yana bir qancha maʼlumotlar:1. Aminokislotalarning nomlanishi:2. Aminokislotalar kimyoviy tuzilishi
va xossalariga qarab
nomlanadi.3. Aminokislotalarni nomlashning umumiy qoidasi uch va bir harfli koddan foydalanishni o'z ichiga oladi. Masalan, Alanin
Ala (uch harfli kod) yoki A (bir harfli kod) sifatida qisqartiriladi
4
Aminokislotalar - oqsillarning qurilish bloklari bo'lib xizmat qiladigan organik birikmalar. Ular kimyoviy tuzilishi va xususiyatlariga
ko'ra nomlanadi. Oqsillarda 20 ta umumiy aminokislotalar mavjud boʻlib, ularning har biri oʻziga xos yon zanjirga
ega.Aminokislotalarning sinteziga kelsak, ikkita asosiy usul mavjud: 1. Ribosomal bo'lmagan peptid sintezi (NRPS): Bu usul peptidlar
va peptid bo'lmagan birikmalarni yaratish uchun ishlatiladi. U ribosoma ishtirokida emas, fermentativ reaksiyalar yordamida
aminokislotalarni yig‘ishni o‘z ichiga oladi.1. Ribosomal sintez: Bu usul ribosomalarda oqsil sintezi jarayonida sodir bo'ladi. Bu
mRNKdagi genetik kod asosida oʻsib borayotgan peptid zanjiriga aminokislotalarni bosqichma-bosqich qoʻshishni oʻz ichiga
oladi.Ikkala usul ham tirik organizmlarda aminokislotalar va oqsillarni ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi.1. Aminokislotalarning
nomlanishi:2. Aminokislotalar kimyoviy tuzilishi va xossalariga qarab nomlanadi.3. Aminokislotalarni nomlashning umumiy qoidasi
uch va bir harfli koddan foydalanishni o'z ichiga oladi. Masalan, Alanin Ala (uch harfli kod) yoki A (bir harfli kod) sifatida
qisqartiriladi.4. Uch harfli kod aminokislota nomining birinchi uchta harfiga asoslanadi, bir harfli kod esa bitta bosh harfdan iborat.5.
Aminokislotalar organizmning ularni sintez qilish qobiliyatiga ko‘ra muhim yoki muhim bo‘lmagan deb ham tasniflanadi.6. Sintez
usullarining turlari: a) Ribosomal bo'lmagan peptid sintezi (NRPS):7. NRPS - bu mikroorganizmlar tomonidan peptidlar va kichik
organik molekulalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan modulli fermentativ jarayon.8. Bu ribosomaga tayanmaydigan murakkab
fermentativ reaksiyalarni oʻz ichiga oladi.9. NRPS
turli xil muhim birikmalar, masalan, antibiotiklar, sideroforlar va toksinlar sintezi
uchun javobgardir.b) Ribosomal sintez: - Ribosomal sintez ribosomalarda oqsil sintezi jarayonida sodir bo'ladi. - Bu o'sib borayotgan
polipeptid zanjiriga aminokislotalarni bosqichma-bosqich qo'shishni o'z ichiga oladi. - Jarayon mRNKda mavjud bo'lgan,
aminokislotalarning o'ziga xos ketma-ketligini boshqaradigan genetik kod tomonidan boshqariladi