Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

O’smirlik yoshida shaxsning shakllanishi 
O’smirlik yoshi dunyoqarash, e’tiqod, nuqtai nazar, pozisiya, o’zligini 
anglash, baholash va hokazolar shakllanadigan davr hisoblanadi. Kichik maktab 
yoshidagi bola kattalarning ko’rsatmalari yoki o’zining tasodifiy, ixtiyorsiz orzu-
istaklari bilan harakat kilsa, o’smir o’z faoliyatini muayyan prinsip, e’tiqod va 
shaxsiy nuqtai nazari asosida tashkil qila boshlaydi. 
O’smir shaxsining tarkib topishida axloq o’ziga xos, ong alohida ahamiyat 
kasb etadi. Bunda o’quvchilarning axloqiy tushunchalarni o’zlashtirishi va ularni 
turmushga tatbiq etishi muhim rol o’ynaydi. Umuminsoniy xislatlarni 
shakllantirish jarayoni, o’quvchidagi ishonch, aqida, nuqtai nazarning qarama-
qarshiliklariga duch keladi. O’smir shaxsini tarkib toptirishda uning atrof-muhitga, 
ijtimoiy hodisalarga, kishilarga munosabatini hisobga olish lozim. Chunki 
o’smirda muayyan narsalarga munosabat shakllangan bo’ladi. Ijtimoiy turmushni 
kuzatish, undagi inson uchun zarur ko’nikmalarni egallash kattalar xulq-atvorini 
tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Natijada favqulodda holatlarga − katta yoshdagi 
odamlarning tutgan yo’li va uslubini baholash ko’nikmasi tarkib topa boshlaydi. 
O’smir xulq-atvorini baholashda (rag’batlantirish yoki jazolashda) kattalarning 
qat’iyatliligi, prinsipialligi sinchkov o’quvchi tomonidan tahlil qilinadi va 
qo’llangan tadbirning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi yana bir marta tekshiriladi. 
Shuning uchun rag’batlantirish va jazolash usulari oqilona, o’z vaqtida 
qo’llanishi kerak. Psixologik adabiyotlarda mehnat bilan jazolash o’smir 
psixologiyasida keskin o’zgarish yasashi ifodalangan. Ma’lumki, hamma 
o’quvchilarga mehnatning qahramonlik, yaratuvchilik ekanligi uqtirib kelinadi. 
Favqulodda mehnatdan jazo sifatida foydalanish ularga mutlaqo yomon ta’sir 
etadi. 
Psixologlar o’tkazgan tadqiqotlardan ko’rinadiki, o’smirlarning ko’pchiligi 
qat’iyatlilik, kamtarlik, mag’rurlik, samimiylik, mehribonlik, dilkashlik, adolatlilik 
kabi ma’naviy, axloqiy tushunchalarni to’g’ri anglaydilar. Ularning turmush 

---

95 
tajribasida fan asoslarini egallashi natijasida barqaror e’tiqod va ilmiy 
dunyoqarash, tarkib topadi, shular zamirida axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi. 
O’smirlarning ideallari, negizida orzu, maqsad va ularni ro’yobga chiqarish 
rejalari namoyon bo’la boshlaydi. Muayyan kasbga mayl va qiziqish tug’iladi. 
Orzu-istaklar rang-barangligi bilan bir-biridan keskin ajralib turadi. 
O’smirlar mulohazasini tadqiq qilish ularda ahloqiy tushunchalar baravar 
tarkib topmasligini ko’rsatdi.
A.I.Maliovanov o’smirlarni to’rtta guruhga ajratadi:
1) xatti-harakatda o’zlari anglagan, ijobiy qoidalarga tayanib ish tutadigan, 
so’zi bilan ishi mos o’smirlar;
2) axloqiy tushunchalari qiliqlariga mos keladigan o’smirlar;
3) xatti-harakatlari axloqiy normalar haqidagi bilimlari bilan ajralib 
turadigan shu bilimlarga mos harakat qilmaydigan o’smirlar;
4) o’zlari biladigan axloqiy talablar bilan, kundalik xulq-atvorning aloqasini 
tushunmaydigai o’smirlar. 
Ilmiy tadqiqotlar va hayot tajribalari ayrim axloqiy tushunchalarni noto’g’ri 
tushunib, shaxsning ba’zi fazilatlarini noto’g’ri baholab, mustaqillikka intiladigan, 
o’z irodasini namoyish qilishga harakat qiladigan o’smirlar o’zlarida salbiy 
sifatlarni o’stirishga urinishini ko’rsatdi. Hatto ular o’zlarida shakllangan ijobiy 
xislatlarni yo’qotishga ham harakat qiladilar. O’qituvchi va ota-onalarning asosiy 
vazifasi ularning noto’g’ri qarashlariga zarba berish va o’smirlarning 
adashishlariga yo’l qo’ymaslikdir. 
O’smir o’g’il-qizlar shaxsining kamol topishida o’zini anglash muhim 
ahamiyatga ega. Chunki o’zini anglash jarayonida o’ziga baho berish mayli va 
istagi o’zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o’ziga bino qo’yish ehtiyoji paydo 
bo’ladi. Bular esa o’smirning psixik dunyosiga, aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga 
munosabatining shakllanishiga ta’sir qiladi. 
O’smirlarda o’zini anglashning rivojlanishi shaxsiy xulq-atvorini 
tushunishdan boshlanib, axloqiy fazilatini, xarakterini, aqliy imkoniyat va 
qobiliyatini bilish bilan yakunlanadi. 
 
O’smirda o’zini anglash rivojlanishi uchun sinf jamoasi va oila a’zolarining 
faoliyati muhim ahamiyatga ega. Uning xatti-harakati, o’z kuchiga, mayliga, 
yoshiga loyiq ijtimoiy munosabatlari, muayyan muhitda o’z o’rnini topishga 
intilishi o’zini anglashining takomillashuviga puxta zamin yaratadi. O’smirlarda 
o’zini anglash yangi bosqichga ko’tarilgach, ular o’ziga xos axloqiy namunani 
tanlaydilar. O’quvchi o’ziga namuna bo’lgan shaxsning xulq-atvori bilan o’zining 
xatti-harakatini solishtiradi va o’zining ijobiy yoki salbiy jihatlarini anglab yetadi. 
Natijada unda o’zini o’zi tarbiyalashga bog’liq yana bir muhim xislat vujudga 
keladi. O’smir o’zini o’zi tarbiyalashda kitob qahramonlaridan, kinofilm 

---

96 
ishtirokchilaridan o’rnak olib, goho ularga taqlid qilib, butun iroda kuchi va 
xarakter xislatlarini ishga solib, har xil xususiyatlarni egallashga intiladi va bu 
yo’lda uchraydigan to’siq hamda qiyinchiliklarni yengadi. 
O’smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xislat – voyaga yetish 
yoki kattalik hissining paydo bo’lishi
 
alohida ahamiyatga ega.
Kattalik hissi ijtimoiy-axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, 
munosabatda, ko’ngil ochish jarayonida, xulq-atvorning tashqi shakllarida o’z 
ifodasini topadi. O’smir o’z kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim 
saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi. Bularning barchasi unda kattalik 
hissini rivojlantiradi. Unda g’ashga tegadigan rahbarlikdan, o’rinsiz homiylikdan,
ortiqcha nazoratdan, zeriktiradigan g’amxo’rlikdan xoli bo’lish istagi vujudga 
keladi. Mazkur jarayon o’z navbatida kattalar bilan munosabat va muloqotda 
noxush kechinmalarni paydo qiladi. Sinf jamoasi va oila a’zolari o’rtasidagi 
munosabatlarni 
o’zgartirishgina 
kattalar 
bilan 
o’smirlar 
orasidagi 
“anglashilmovchilik g’ovi”ni yo’qotadi. 
O’smirlar 
bilan 
munosabatda 
ularning 
mustaqilligi, 
faolligi, 
tashabbuskorligi, o’zini boshqarishini hisobga olib, ortiqcha homiylik, g’amxo’rlik 
qilmaslik ijobiy samaralar beradi.
O’smirlik davri xususiyatlarini tadqiq qilgan D.B.Elkonin va 
T.V.Dragunovning ta’kidlashicha, o’g’il va qizlarning bu yoshda o’rtoqlari bilan 
munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin 
namoyon bo’ladi. 
O’smirlarning o’rtoqlik va do’stlik tuyg’ulari o’zaro munosabatlarini 
o’rgangan I.V.Straxov, ularning o’zaro munosabatlarini uchta shaklga: ulfatchilik, 
o’rtoqlik va do’stlikka bo’ladi. Har bir yuksak tuyg’uni psixologik jihatdan 
ta’riflab, ularning rivojlanishini bayon qiladi, yuksak, insoniy tuyg’ularning 
shakllanish sur’ati, barqarorligi o’g’il
bolalar bilan qizlarda birmuncha 
farqlanishini ta’kidlaydi.
V.A.Kruteskiy va N.S.Lukinning fikricha, haqiqiy o’rtoqlik va chinakam 
do’stlik – mardonavor o’rtoqlik va talabchan do’stlikdir. Bunday o’rtoqlik va 
do’stlik amaliy yordamni va o’rtog’ining xatolarini to’g’ri, samimiy va ochiq 
tanqid qilishni taqozo etadi.
O’smirning sinf jamoasi hayotida faol qatnashish uchun intilishi g’oyat katta 
ahamiyatga ega. Sinf jamoasi a’zolarining o’zaro yordam, birdamlik, hamdardlik, 
bo’ysunish odati, shaxsiy hamda ijtimoiy qiziqishlarini rivojlantiradi.