№5. Ma’ruza Shisha va shisha buyumlar. Mavzuni yoritish uchun reja

Asosiy xom ashyolar
kremniyli shisha, SiO
2
-55...75 % (kvars qumi, may-
dalangan qum, kvarsit); giltuproqli shisha, Al
2
O
3
-2...25 % (texnik alyumin oksidi, 
alyumin gidroksidi, dala shpati, kaolin, granit, vulqon qumi); tuproq ishqorli CaO, 
MgO-5...25 % (ohaktosh, bo‘r, marmar, dolomit, magnezit) ishqorli, Na
2
O, K
2
O-
15 % gacha (soda, potosh, ishqorli metallar sulfati). 
Qo‘shimcha xom ashyolar
shishaga maxsus xossa beruvchi, modifikatorlar 
(fosfor, titan, bariy, qo‘rg‘oshin oksidlari); oksidlovchilar (nitrat, marga-nets 
oksidi); qayta tiklovchilar (qalay oksidi, qipiqlar, ko‘mir, koks); tezlashtiruvchilar 
(ftor birikmalari, bariy oksidi, ammoniy tuzlari); rang beruvchilar (marganets, 
kobalt, xrom, nikel, mis, temir birikmalari); xira-lashtiruvchilar (ftor, fosfor, 

---

qo‘rg‘oshin, sirkoniy birikmalari); yalti-ratuvchilar (selitra, natriy sulfati, osh tuzi, 
ftor tuzi); kristalizatorlar (oltin, kumush, plotina, mis, xrom, fosfor, sirkoniy, titan, 
qo‘rg‘oshin, ftoridlar, temir, marganets, mis sulfidlari va sh. k.) kiradi. 
SHisha va shisha materiallar tavsifiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘li- nadi: 
kimyoviy tarkibiga ko‘ra oksidli (silikatli, kvarsli, boratli, fosfatli va sh. k.) va 
kislorodsiz (galogenli, nitratli va sh. k.); 
ishlatilishiga ko‘ra qurilishbop va texnik (kvarsli atom va nur texni-kasibop 
shisha-optika, chiniqtirilgan, ko‘p qatlamli va sh. k.) hamda shisha tolalar. 
SHisha materiallari va buyumlar tayyorlashning texnologik jarayoni 
quyidagilardan iborat bo‘ladi: xom ashyo materiallarni tayyorlash (maydalash, 
boyitish va quritish); shixtani eritishga tayyorlash (komponentlarni me’yor-lash, 
aralashtirish va sh. k.); shisha bo‘tqani maxsus qozonlarda 1400...1500 
0
S 
haroratda eritish; hosil qilingan bo‘tqani kerakli haroratgacha sovutish; buyumlarni 
qoliplash va ularga mexanik ishlov berish (kesish, silliqlash, jilolash va sh. k.). 
Dastlabki asosiy va qo‘shimcha xom ashyolar aralashmasidan tayyorlangan 
tarkib 800...900 
0
S gacha qizdirilganda silikatlar hosil bo‘lish jarayoni boshlanadi. 
Harorat 1150...1200 
0
S etganda silikatlar eriydi, massa shaf-foflanadi, ammo 
bo‘tqa tarkibi havo pufakchalari bilan to‘yingan bo‘ladi. Harorat 1500 
0
S gacha 
ko‘tarilganda undagi havo pufakchalari chiqib ketadi va shisha bo‘tqasi biroz 
suyuqlanib qiyomiga etadi, ya’ni bir jinsli tiniq holat-ga o‘tadi va toblanadi. 
Toblangan shisha bo‘tqasini qoliplash uchun shisha eritmasi uzluksiz so‘rish 
uskunasidan o‘tkaziladi va asta-sekin 200...300 
0
S gacha sovutiladi. 
SHisha bo‘tqasini qoliplash buyum turiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi usullarda 
amalga oshiriladi: so‘rish, quyish, chig‘irlash, zichlash va puflash. Qurilish 
oynalarini qoliplashda shisha eritmasi ustida suzib yuradigan qayiqsimon uskuna 
shisha bo‘tqasini lenta singari tik yoki gorizontal holatda so‘radi, keyin 
chig‘irlanadi. Bu usul xozirgi shisha ishlab chiqarish texnologiyalari orasida eng 
samaralisi bo‘lib, qalinligi 2...6 mm gacha bo‘lgan oyna taxtalar olishda 
qo‘llaniladi. 
Oddiy shishalarga qaraganda 4...8 marotaba yuqori mustahkam shisha buyum 
olish kerak bo‘lsa, shisha bo‘tqasi yuqori haroratda qizdirilib, so‘ngra tez 
sovutiladi. Oxirgi texnologik jarayonda shisha buyumlar sirti silliqlanadi va 
pardozlanib sayqal beriladi. 
SHisha qoliplanganidan keyin, uni sovutish jarayonida ichki tuzilishi keskin 
o‘zgaradi. Uning qoliplanayotgandagi quyuqligi kimyoviy tarkibiga bog‘-liq 
bo‘ladi. Masalan: SiO
2
, Al
2
O
3
, ZrO
2
–massani quyuqlashtiradi; Na
2
O, SaO, Li
2
O 
esa aksincha suyuqlashtiradi. 
SHisha sovugunga qadar undagi kristall holatdagi mayda zarrachalar tartibsiz 
joylashgan bo‘ladi. Keyin sovutish jarayonida ular bir xil tartibda o‘rnashadi. 
SHisha massasi tarkibiga kaolin va dala shpatining kiritilishi uning 
mustahkamligini, termik va kimyoviy chidamliligini oshiradi.