Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

2.Ijtimoiy foydali va unumli mehnatning ta’lim-tarbiya va kasb tanlash 
samarasini kо‘tarishga qaratilgan shartnomalar. 
О‘zbekiston Respublikasi 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da maktablarning eng muhim vazifalaridan biri 
о‘quvchilarning ongli ravishda kasbga yо‘naltirish deb qayd qilingan. 
О‘quvchilarning mehnat ta’limi negizida tashkil etiladigan ijtimoiy foydali 
unumli mehnat asoslarida ongli ravishda biron-bir kasbni tanlashlari uchun kasbga 
yо‘naltirish ishlari tо‘g‘ri tashkil etilishi lozim. Buning uchun maktablarda 
quyidagi ishlarni amalga oshirish nazarda tutiladi: 
- о‘quvchilarning individual xususiyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari 
о‘rganilishi (maktab psihologi); 
- jamiyatning bugungi ehtiyojlari, mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy 
rivojlantirish uchun kerak bо‘lgan kasblar haqida о‘quvchilarga tushunchalar 
berish (mehnat о‘qituvchisi); 
- kasb hunarni egallash uchun о‘quvchilar kasb-hunar kollejlariga borib 
о‘rganishlari mumkinligini tushuntirish (KXK xodimlari). 
Bu 
borada 
maktabni 
bitirib, 
kasb-hunar 
kollejlaridagi 
tayyorlov 
yо‘nalishlarini tanlagan yoshlar о‘z mahoratlarini oshirib borishlari, ishlab 
chiqarishning haqiqiy ustalari sifatida komil inson bо‘lib yetishishlari ta’lim 
islohotining dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. 
Ma’lumki umumiy о‘rta ta’lim maktablarini bitiruvchi о‘quvchilarning 
taxminan 90% kasb-hunar kollejlariga, 10% esa akademik litseylarga о‘qishga 
borishlar mumkin. Bunday ijtimoiy talablarni qondirish maqsadida maktabda 
kasbga yо‘naltirish yuzasidan olib boriladigan ishlarni mazmunan yangilash, izchil 
yо‘lga qо‘yish zarurligi yuzaga kelmoqda. Dars jarayonida xalq xо‘jaligi bevosita 

---

99 
ishlab chiqarish bilan mashg‘ul mehnat axllariga hurmat va izzat tuyg‘ularini 
singdirib borishga alohida e’tibor qaratish zarur. 
Kasb-hunarga yо‘llash bо‘yicha olib boriladigan ishlarning barcha shakl va 
metodlari о‘quvchilarning ongli, maqsadli ravishda kasb tanlashlariga xizmat 
qilishi lozimdir. 
Maktabda kasb-hunarga yо‘naltirish ishlarini yо‘lga qо‘yishda an’anaviy 
amaliy mashg‘ulot, suhbat, dialogli munozaralar bilan birga pedagogik о‘yin, 
konferensiya, mustaqil fikrlash, mahalla, ishlab chiqarish korxonalarining 
jamoalari bilan birgalikda о‘tkaziladigan tadbirlar kabi yangi pedagogik 
texnologiya elementlaridan unumli foydalanish tavsiya etiladi. 
Umumiy о‘rta ta’lim davlat standartlariga asosan maktabda kasbga 
yо‘naltirish bо‘yicha mashg‘ulotlar 8-9-sinflarda amalga oshiriladi. 8-sinfda 
kasblar haqida “О‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi tayyorlov yо‘nalishlari, 
kasblar va ixtisosliklar tasniflagich” asosida axborot berish davom etttirilishi bilan 
bir qatorda о‘quvchilarga kasb egallash yо‘llari, kasb tanlashda tibbiy 
nomuvofiqliklar, kasbga yaroqlik va hokazolar tushunchalari berib boriladi. 
Maktab о‘quvchilarni kasb-hunarlarga yо‘naltirish birgina mehnat ta’limi 
о‘qituvchisining ishi emas, balki butun maktab jamoasining, mahalla, ota-onalar, 
jamoatchilikning birgalikdagi ishidir. Maktabda fan о‘qituvchilari mavzuni yoritish 
jarayonida kasblar bilan bog‘lab olib borishsa, maktab psihologi va rahbariyati 
о‘quvchilarning indivedual qobiliyatlari, qiziqishlarini hisobga olgan holda ta’lim-
tarbiya ishlarini olib borishganlaridagina о‘quvchilarga kasb tanlashlarida kо‘mak 
bergan bо‘lishadi. 
Mazkur ishlarni majmuaviy holatda tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish 
maqsadida maktab doirasida KHK, tashxis markazlar, korxonalar, mahalla va 
boshqa jamoalar vakillari faol ishtirok etishlari lozim. Ularning har biri ishlayotgan 
tashkilotlarining asosiy funksional faoliyati, mavqei doirasida bajarayotgan 
vazifalarini biriktirilgan maktab yoki maktablararo texnik markazda xomiylik 
ishlar bilan bandlar. Mazkur ishlarni ham bevosita maktab yoki maktablararo 
texnik markazda maxsus ishlab chiqilgach “shartnoma”lar asosida о‘z ishlarini 

---

100 
muvofiqlashtirgan holatda amalga oshirishlari maqsadga muvofiqdir. Mazkur 
shartnomalar ikki tomonlama va kо‘p tomonlama holatda qabul etiladi, ya’ni: 
1. Maktablar orasidagi; 
2. Maktab va tashxis markazlar orasidagi; 
3. Kasb-hunar kollejlar orasidagi; 
4. Maktablar va tashxis markazi orasida; 
5. Maktab, kasb-hunar kollejlar va tashxis markazi orasidagi; 
6. Maktablar, tashkilot yoki korxonalar orasidagi; 
7. Maktab, kasb-hunar kolleji, tashkilot va korxonalar orasidagi qabul 
etiladigan shartnomalar. 
Mehnat ta’limi tizimida va kasb tanlashda bajaradigan ishlardan unumli 
foydalanish uchun tashkilot, korxona va о‘quv muassasalar orasida tuziladigan 
shartnomalarda о‘zaro munosabatlarni quyidagicha belgilaydilar: 
1. Mehnat va kasb tanlash ishlarini yaxshilash hamda takomillashtirish; 
2. Mehnat ta’limi va kasbkorlik ishlarini muvofiqlashtirish haqida uzviyligini 
bog‘lash: 
3.О‘quv-tarbiya hamda mehnat va ishlab chiqarish ta’limlaridan unumli 
foydalanish va mujassamlashtirish. 
4. Ijtimoiy foydali va unumli mehnat negizida mehnat ta’limi va kasb tanlash 
ishlarini takomillashtirish hamda boshqa vazifalarning kiritilishi maqsadga 
muvofiqdir. Shartnomaning mazmuni islohot talablarini amalga oshirishda 
maktablar va maktablararo texnik markaz uchun zarur barcha narsalarni ham, baza 
korxonalarining ana shu vazifalarni bajarish uchun real imkoniyatlarini ham 
hisobga olishni ta’minlaydi. Ana shundan kelib chiqib, har bir maktab, har bir 
maktablararo texnik markazlar baza korxonalari bilan birga bir yil yoki besh yilga 
ishlab chiqiladigan tadbirlarda о‘quvchilarning mehnat va kasbiy tayyorgarligining 
har bir masalasi bо‘yicha ularning imkoniyatlarini nazarda tutib maktab 
islohotining oxirgi bosqichigacha nimalar qilish kerakligini hisobga olish lozim
. 
Baza
korxonalarida zarur moddiy resurslari bо‘lmasa, ularni rivojlantirishning 

---

101 
iqtisodiy va sotsial rejasiga islohot talablarini tо‘la qondirish uchun barcha zarur 
narsalarni kiritish lozim.