Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

qo‘shilgan 
omil (so‘nggi qo‘shilgan kapital yoki ishchi kuchi) unumdorligi
degan 

---

353 
g‘oyasiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Klark o‘zining «Boyliklarning taqsimlanishi» 
nomli asarida yaratilgan boylik uchala omil o‘rtasida ularning har biri yaratgan 
mahsulot miqdoriga (ya’ni unumdorligiga) qarab taqsimlanadi, deb ko‘rsatdi. 
Sey va Klark g‘oyalarini inobatga olinib foydalansa bo‘ladigan ijobiy tomoni 
quyidagilardan iborat: 
a) kapital, yer va ishchi kuchi (jonli mehnat) ning har uchalasi tovar yoki 
xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi; 
b) yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori va 
unumdorligi o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil bir-biriga mos 
ravishda miqdor va sifat jihatidan oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham 
ko‘payishi asoslanadi. 
Ammo bu g‘oyalarning kamchiligi ham mavjud bo‘lib, ular hozirgi bozor 
iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 
1. Sey va Klark iqtisodiyot nazariyasi hali yetarli darajada rivojlanmagan 
davrda yashab, ijod etganliklari uchun, tovar va xizmatlarda gavdalangan 
mehnatning ikki yoqlama tavsifini va undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil 
xususiyatini tushunmaganliklari tufayli, kapital va yer tovar nafliligini yaratishda 
passiv ravishda qatnashsada, qiymat yaratmasliklarini, ular faqat eskirishiga teng, 
ya’ni amortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga jonli mehnat 
ta’sirida o‘tkazishini, yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini 
tushunib eta olmaydilar va binobarin ko‘rsatib berolmaganlar. 
2. Klark tomonidan yaratilgan qo‘shilgan mehnat unumdorligining kamayib 
borish qonuni turli omillarning bir-biriga mosligi ta’minlanmagan, ko‘r-ko‘rona 
xarajatlar oshirib borilgan hamda ilmiy-texnika taraqqiyoti mutlaqo to‘xtab qolgan 
davrga (holatga) mos kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga 
to‘g‘ri kelmaydi. 
3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan boylik, to‘g‘rirog‘i 
milliy mahsulotning hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab 
taqsimlanmaydi, balki uning amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondlar 

---

354 
tashkil qilingandan keyin qolgan qismi shu omillarga qarab uning egalari o‘rtasida 
taqsimlanadi. 
Sey va Klarklardan tashqari ayrim oqimlar, masalan lassalchilar mehnat 
hamma boylikning va madaniyatning manbaidir, shuning uchun hamma daromad 
jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanishi zarur, deb ko‘rsatadilar. Lassalchilar, 
birinchidan, boylik faqatgina mehnatning natijasi bo‘lmasdan, uni yaratishda yer 
(tabiat resurslari) va kapital ham qatnashishini, ya’ni uning nafliligi har uchala 
omil natijasi ekanligini tushuna olmadilar. Ikkinchidan, ularning yaratilgan 
mahsulotni barcha jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlash zarur degan g‘oyalari 
mutlaqo noto‘g‘ri bo‘lib, bunday holatda mahsulotni ko‘paytirishga ishlab 
chiqaruvchilar o‘rtasida hech qanday qiziqish bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan 
tushunarlidir. Keyinchalik sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan sobiq Sovet 
Ittifoqida mahsulot va daromadlar davlat qo‘lida bo‘lib, mehnatning miqdori va 
sifatiga qarab taqsimlanadi degan g‘oya hukmron bo‘ldi. Lekin bu g‘oya va uning 
talablari amalda bajarilmadi.
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlar va amaliy tajribalarni hamda 
hozirgi davrda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar 
talablarini hisobga olib, yaratilgan mahsulotni taqsimlashning quyidagi asosiy 
yo‘nalishlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz: 
a) umuman olganda mahsulotni, binobarin daromadlarni taqsimlash ham doim 
bir xil bo‘lmay, balki shu davrda amal qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, 
jumladan mulkchilik munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning moddiy 
shart-sharoitlari, ya’ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari, yerga esa davlat 
mulki mavjud bo‘lgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, 
jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi bo‘lgan ishchi-xizmatchilar 
o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda daromadlarning bir qismi albatta umumjamiyat 
umumdavlat manfaatlarini ko‘zlab ish olib boruvchi davlat ixtiyoriga kelib tushadi; 
b) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan 
ishlab chiqarish vositalarining qiymati, aniqrog‘i, takror ishlab chiqarishni o‘z 
maromida olib borish uchun amortizatsiya va sarflangan boshqa moddiy vositalar 

---

355 
summasi ajratib qo‘yiladi, chunki bu summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini 
(asosiy kapitalni) qayta tiklash uchun zarurdir; 
c) undan keyin turli xil tabiiy ofat va favqulodda hodisalarning ta’sirini 
bartaraf qilish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni bir maromda to‘xtovsiz 
amalga oshirishni kafolatlash uchun sug‘urta fondlari, qariyalar, bolalar, nogironlar 
va turli boshqa kam ta’minlangan oilalarni himoya qilish uchun nafaqa hamda 
ijtimoiy himoya fondlariga ajratiladi; 
d) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, aholining 
tinch hayotini va mehnatini qo‘riqlash, mamlakat miqyosida fan-madaniyatni, 
ta’lim tizimini, sog‘liqni saqlashni rivojlantirish uchun fondlar ajratiladi (bu 
ajratmalar ko‘pdan-ko‘p davlat soliqlari tarzida amalga oshirilib, davlat budjetiga 
tushuriladi va u yerda qayta taqsimlanib turli yo‘nalishlar xarajatiga yo‘naltiriladi). 
Yalpi ichki mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi hozirgi 
zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital, yer egalari va ishchi kuchi egalari 
o‘rtasida belgilangan tartib qoidalar asosida taqsimlanadi va jamiyat a’zolarining 
ixtiyoriga kelib tushadi. Chunki bu jarayon natijasida ishlab chiqarishda 
qatnashgan ishchi kuchi egasi va boshqa omillar egalari – mulkdorlarning 
mahsulotdagi ulushi aniqlanadi hamda ularning omilli daromadlari sifatida 
shakllanadi. Bu ish haqi, foiz, renta va foyda shaklidagi daromad turlari 
ko‘rinishini oladi.