Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

taraqqiyot muayyan bir narsa, voqea hodisa va 
jarayonlarning ma’lum tomonga, ya’ni pastdan yuqoriga, oddiylikdan 
murakkablikka tomon yo‘naltirilgan harakatining bir ko‘rinishidir.
Ushbu falsafiy ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki, 
iqtisodiy taraqqiyot 
iqtisodiyotning ma’lum bir tomonga ya’ni pastdan yuqoriga, oddiylikdan 
murakkablikka tomon yo‘naltirilgan to‘htovsiz sodir bo‘ladigan to‘lqinsimon 
harakatidir
. Iqtisodiy taraqqiyot zamon va makon jihatdan keng qamrovli bo‘lib, 
uzoq davrlarni qamrab oladi va bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi. Bunda har bir 
yangi progressivroq bosqich o‘zidan oldingi bosqichni inkor etadi va keyinroq 
borib o‘zidan keyingi, bundan ko‘ra progressiv bo‘lgan bosqichga o‘z o‘rnini 
bo‘shatib beradi, to‘g‘rirog‘i keyingi progressivroq bo‘lgan bosqich tomonidan 
inkor etiladi. Iqtisodiy taraqqiyot bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki tomonning 
ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlarning birligida va ularning 
o‘zaro dialektik ta’sirida ro‘y beradi. Albatta bunda ishlab chiqaruvchi kuchlar: 
tabiat, kapital (bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan iborat bo‘lgan 
ishlab chiqarish vositalari ko‘zda tutiladi), ishchi kuchlarining rivojlanishi faol rol 
o‘ynaydi, ya’ni ularning rivojlanib borishi iqtisodiy munosabatlarning ham 
o‘zgarishiga ya’ni birinchisining rivojlanish darajasiga moslashishiga olib keladi. 

---

484 
Iqtisodiy munosabatlar ham o‘z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga ta’sir 
ko‘rsatadi. Agar u mos kelsa ijobiy, mos kelmasa salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Iqtisodiy taraqqiyot ko‘p qirrali bo‘lganligi uchun u ko‘pgina ko‘rsatkichlarda 
ifodalanadi. Ularning asosiylari: 
1.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning (mehnat predmetlari, mehnat qurollari, 
ishchi kuchi) rivojlanish darajasi mehnatning energiya yangi texnika va 
texnologiya bilan qurollanish darajalari bilan belgilanadi. Bu ko‘rsatkichlarning 
qanchalik rivojlanganligi ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital, yer 
unumdorligi ko‘rsatkichlarining o‘sishida o‘z ifodasini topadi;
2.
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini modernizatsiyalash, 
tarkibiy o‘zgartirish, diversifikatsiyalash jarayonlarining borishi; 
3.
Fan texnika va texnologiyalar taraqqiyoti, raqamli iqtisodiyot tizimlaridan 
unumli foydalanish va mamlakat iqtisodiy quvvatining yuksalishi; 
4.
Iqtisodiy munosabatlarning rivojlanib, shu davrdagi ishlab chiqaruvchi 
kuchlar rivojlanish darajasi va sifatiga mos kelishi va ular rivojlanishini 
rag‘batlantirish darajasi. (Bunda mulkchilik ayirboshlash, taqsimot, iste’mol 
munosabatlarining rivojlanganlik darajasi); 
5.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari: YaIM va milliy daromad hajmining alohida 
olingan yillar bo‘yicha o‘sishi va aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdorining 
o‘sishi; 
6.
Iqtisodiyotning muvozanatli va mutanosibli rivojlanib ortiqcha (talabdan 
oshiq) ishlab chiqarish, behuda sarf harajatlarning, oxir oqibatda inqirozlarning 
oldini olish darajasiga; 
7.
Inson hayoti farovonligining miqdor va sifat jihatdan o‘sish darajalari; 
8.
Kapital, jamg‘arish va investitsiyalarning o‘sishi; 
9.
Qo‘shimcha maxsulot miqdorining ko‘payib borishi. 
Shuni ta’kidlash joizki, qo‘shimcha maxsulot ko‘rsatkichi hamma 
bosqichlarda taraqqiyotning natijasi, uning mezoni va keyingi ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotining manbai bo‘lib xizmat qiladi. Lekin iqtisodiy adabiyotlarda bu 
haqda juda kam to‘xtaladi yoki umuman to‘htalmaydi. Chunki u juda kam 

---

485 
o‘rganilgan muammo bo‘lib, ko‘pchilik tadqiqotchilar chetlab o‘tishga harakat 
qiladi. Buning ustiga u hozirgi davrdagi statistik ma’lumotlarda, buxgalteriya 
xisobotlarida aniqlanmaydi va binobarin ko‘rsatilmaydi. Lekin uning miqdorini 
ikki yo‘l bilan: qo‘shimcha maxsulotning modifikatsiyalashgan shakllari bo‘lib, 
real iqtisodiy hayotda hammamiz biladigan: a) foyda, foiz renta, soliq miqdorlarini 
qo‘shish yo‘li bilan; b) yaratilgan sof ichki maxsulotdan zaruriy maxsulotni (ish 
haqi va ijtimoiy fondlarni) ajratib tashlash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Lekin bu 
aytilgan yo‘l qo‘shimcha maxsulotni aniq hisoblashga yetarli emas. Uni mamlakat 
miqyosida, tarmoq va hududlarda hisoblash uchun uning uslubiyatini va hisoblash 
usullarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Iqtisodiy taraqqiyot uzoq muddat davomida unda sodir bo‘layotgan hamma 
o‘zgarishlarni, raqamlar bilan ifodalab bo‘lmaydigan jihatlarni ham qamrab oladi. 
“Obod qishloq”, “Obod mahalla” dasturlari asosida amalga oshirilayotgan ishlar 
bunga yorqin misol bo‘la oladi. Iqtisodiy taraqqiyot ikki yo‘l bilan, revolyusion va 
evolyusion yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. 
Revolyusion yo‘l birdaniga katta to‘ntarishlar, keskin burilishlar yo‘li bilan 
amalga oshirilishi mumkin. Lekin bu yo‘l xatarli bo‘lib, ko‘plab ijtimoiy 
to‘qnashuvlarga, talofatlarga, yo‘qotishlarga, ishsizlik, inflyatsiya darajalarining 
oshib ketishi kabi noxush hodisalarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bizning 
mamlakatimizda iqtisodiy taraqqiyotning har tomonlama o‘ylangan evolyusion 
yo‘li tanlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot juda ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, turli xil yo‘nalishlarda va 
shakllarda amalga oshirilishi mumkin.
Mamlakatning Birinchi Prezidenti I.Karimovning bevosita tashabbusi va 
rahbarligida ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan bosqichma-bosqich, 
lekin izchil amalga oshiriladigan mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanladi. Bu yo‘lni 
tanlash birdaniga va oson kechgani yo‘q. Bu jahondagi ko‘plab mamlakatlarning 
taraqqiyot tajribalari, o‘zbek xalqining tarixiy merosi, an’analari, urf-odatlari, 
turmush tarzi, uning mehnatsevarlik, bunyodkorlik qobiliyatlari, mavjud tabiiy, 
iqtisodiy shart-sharoitlar va boshqa bir qancha omillar hisobga olingan holda puxta 

---

486 
o‘ylab ishlab chiqilgan yo‘l edi. Iqtisodiy taraqqiyotning bu yo‘li Birinchi 
Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan, hammaga ma’lum bo‘lgan mashhur 
besh tamoyilning mazmun, mohiyatini o‘zida mujassamlashtirgan model bo‘lib, 
jahon mamlakatlari xukumatlari va xalqlari tomonidan tan olinib, “O‘zbek modeli” 
degan nom qozondi.
Bu modelda faqatgina iqtisodiy taraqqiyot emas, shu bilan birga Davlat 
qurilishi, ijtimoiy soha va ma’naviyat, huquq va tartibotni, umuman jamiyat 
hayotining barcha jabha va sohalarini tubdan isloh qilish va rivojlantirish ko‘zda 
tutilgan. Lekin biz bu yerda asosan e’tiborni uning iqtisodiy tomoniga 
qaratmoqchimiz. 
Bugungi kunda o‘zbek modelida ifodasini topgan besh tamoyil va boshqa 
strategik maqsadlarni amalga oshirish asosida mamlakatimizda erishilgan iqtisodiy 
taraqqiyot natijalarining haqiqiy bahosini anglab etish, olib borilgan iqtisodiy 
siyosatning naqadar to‘g‘ri va asosli ekanini tushunish uchun mustaqil 
taraqqiyotimiz boshlangan dastlabki yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni esga olish 
muhim hisoblanadi. Jumladan, mamlakatimizdagi bug‘doy va un zahirasining bor-
yo‘g‘i o‘n-o‘n besh kunga etadigan hajmda bo‘lib, mamlakatning amalda 
ocharchilik ostonasiga kelib qolgani, iqtisodiyotning asosan xom-ashyo 
tayyorlashga yo‘naltirilib, biryoqlama rivojlanib, nochor holga tushib qolgani; hali 
yangi milliy valyuta joriy etilmagan sharoitda iqtisodiyotning fojiali ravishda 
inqirozga yuz tutishi va inflyatsiyaning keskin ravishda o‘sib ketishi; paxta 
yakkaxokimligining yurtiimizdagi ekologik va ijtimoiy vaziyatni jar yoqasiga olib 
kelib qo‘ygani; ommaviy ishsizlikning kuchayib, aholi turmush darajasining 
haddan tashqari pasayib ketgani, 1990 yilda sobiq Ittifoqda ishlab chiqariladigan 
paxta tolasining 62,4 foizi O‘zbekiston hissasiga to‘g‘ri kelib, mamlakatimizda 
uning atigi 7 foizi qayta ishlanar edi. Shu davrda O‘zbekistonda ekiladigan paxta 
maydonlari umumiy ekin maydonining 75 foizidan ko‘prog‘ini tashkil etishi kabi 
holatlar keng va batafsil ko‘rsatilgan edi. Bular hammasi zudlik bilan iqtisodiy 
islohotlarni amalga oshirish hamda iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirib, taraqqiyot 
yo‘liga tushirib yuborish zarurligini taqozo qilar edi. 

---

487 
Mana shu sharoitlardan kelib chiqib mamlakatda tub iqtisodiy islohotlarni 
amalga oshirish boshlandi. Dastlabki yillardayoq bozor iqtisodiyotining asoslari 
yaratildi, bozor infratuzilmasini tashkil etish va raqobat muhitini shakllantirish 
orqali bozor munosabatlarining mexanizmi ishga tushirildi. 
Mamlakatimizda xususiy mulkchilik tiklanib, uning rivoji ustuvor ahamiyat 
kasb etdi. Xususiy mulk konstitutsiyaviy asosda ishonchli kafolatga ega bo‘ldi. 
Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi 
korxonalarining butunlay davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi 
natijasida mamlakatimizda amalda ko‘p shaklli mulk va ko‘p ukladli iqtisodiyot 
shakllandi, mulkdorlar va tadbirkorlarning yangi sinfi paydo bo‘ldi. Ayni paytda 
biz uchun mutlaqo yangi bo‘lgan, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan 
moliya, bank, soliq va sug‘urta tizimlarini shakllantirish hamda o‘z milliy 
valyutamizni muomalaga kiritish ham ulkan ahamiyat kasb etdi. 
Bu davrda amalga oshirilgan islohotlar diqqat-e’tibori mamlakatimiz 
aholisining farovonligi, eng avvalo uning oziq-ovqat maxsulotlariga bo‘lgan 
ehtiyojini qondirish 
masalasiga qaratildi. Qishloq xo‘jaligida 
paxta 
yakkaxokimligiga barham berilib, ekin maydonlarining katta qismi don 
maxsulotlariga ajratildi. Natijada ozuqabop g‘alla importiga qaramlik barham 
topib, tez orada g‘alla mustaqilligi qaror topdi. Shuningdek, chuqur tarkibiy 
o‘zgarishlarning amalga oshirilishi natijasida respublikaning yonilg‘i-energetika 
resurslariga bo‘lgan ehtiyoji o‘zi hisobidan to‘la ta’minlandi. Mustaqillik yillarida 
erishilgan ulkan iqtisodiy taraqqiyotimiz Birinchi Prezidentimiz I.Karimovning 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 23 yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilgan 
yig‘ilishdagi ma’ruzasida batafsil yoritilgan. Unda ko‘rsatilganidek, istiqlol 
davrida iqtisodiyotda yangi tarmoqlar – avtomobilsozlik, motorsozlik va ularga 
butlovchi qismlar tayyorlaydigan sohalar, neft va gazni qayta ishlaydigan, 
zamonaviy televizor va kompyuterlar ishlab chiqaradigan, selyuloza-qog‘ozlar, 
qand-shakar, farmatsevtika va boshqa yangi-yangi tarmoqlarga asos solindi. 
Respublika sanoatida yuksak texnologiyaga asoslangan va istiqbolli tarmoqlarning, 
ya’ni mashinasozlik, yoqilg‘i-energetika, kimyo va engil sanoat kabilarning hissasi 

---

488 
ortib bordi. O‘zbekiston iqtisodiyotining tarmoq tuzilishini o‘zgartirishda yangi 
neft konlari, Mingbuloq va Ko‘kdumaloq konlarining ishga tushirilishi, Buxoro 
neftni qayta ishlash zavodining qurilishi, Yangi Angren va Tolimarjon GRESlari 
qurilishining jadallashtirilishi, metall ishlab chiqarilishining ko‘paytirilishi muhim 
ahamiyatga ega bo‘ldi. Shuningdek, oziq-ovqat, engil sanoat, kimyo, qurilish 
materiallari sanoati va boshqa tarmoqlar to‘liq modernizatsiya qilindi va ularda 
dunyo bozorida raqobatbardosh bo‘lgan tovarlar ishlab chiqarila boshlandi. 
Shunday qilib O‘zbekiston bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan mustaqil 
iqtisodiy taraqqiyot yo‘liga tushib oldi.