Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya abidələrindən fərqli olaraq kağız üzərində yazılmışdır. Onlar dörd
qrupa ayrılır:
I qrup – Mani dini məzmunlu yazılı abidələr – buraya
atəşpərəstlik dininə məxsus tərcümələr daxildir. Onlardan «Xuas-
tuanift» abidəsi uyğur əlifbası ilə yazılsa da, dilində İran sözləri
və cümlələrinin geniş yer tutduğu səbəbindən tərcümə əsəri hesab
edilir.
II qrup – Xristian dini məzmunlu uyğur yazılı abidələri – bu
abidələr X-XI əsrlərə aid edilir, «İncil»dən götürülmüş parçaların
tərcümələridir.
III qrup – Budda dini məzmunlu uyğun yazılı abidələri –
X əsrə aid olan bu abidələr Çin, Tibet, hind, toxar dillərindən
tərcümə edilmiş mətnlərdir. Onlar içində irihəcmli «Altun yaruk»
abidəsi («Qızıl işıq») xüsusi yer tutur.
IV qrup – Dini məzmun daşımayan və canlı danışıq dilinə ya-
xın olan uyğur yazılı abidələri – buraya falaçma məqsədilə yazı-
lan «İrk bitik» abidəsi, uyğur hüquq sənədləri daxildir. Təsərrüfat
münasibətlərini, uyğurların məşğuliyyət sahələrini, həyata ba-
xışlarını, məişətini, inam və inanclarını, ailə mədəniyyətini əks
etdirirlər.
Beləliklə də görürük ki, aparılmış tarixi, filoloji, etnoqrafik,
mətnşünaslıq tədqiqatları Orxon-Yenisey abidələrinin mahiyyə-
tini, mətnlərin mövzu və məzmun cəhətdən ümumiləşdirilməsi,
tapılma ərazilərinə görə qruplaşdırılması, yazılma tarixi ba-
xımından dəqiqləşdirilməsi, dilini və məxsus olduqları xalqı
müəyyənləşdirmək cəhətindən böyük nailiyyətlər əldə etmişdir.
Bu abidələr qədim türklərin həyatının müxtəlif tərəflərini əhatə
edən zəngin materiallar verir. Orxon-Yenisey abidələrinin pe-
daqoji, psixoloji və fəlsəfi araşdırılması müasir dövrümüzdə
bu əvəzsiz tarixi töhfələri dərk etməklə məişətimizə, mənəvi
tərbiyəmizə və milli qürurumuzun möhkəmlənməsinə xidmətə
yönəltmək baxımından gərəkli bir iş olardı. Aparılan tədqiqat işi