Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Körpülər.  Azərbaycan  ərazisinin fiziki-coğrafi  şəraiti, xüsusilə onun səthini bürüyən 
çoxsaylı çay manelələri, təbii yarğan və qobular yollarda rəvan gediş-gəlişi təmin etmək üçün 
müxtəlif növ körpülərin salınmasını zəruri etmişdir. 
Qədim və orta əsr körpülərinin bir qisminin qalıqları  zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 
Azərbaycanın qədim sənət və ticarət mərkəzləri olan Qəbələ, Təbriz,  Ərdəbil, Naxçıvan 
şəhərlərinin ticarət yolları üzərində bir sıra körpülər salınmışdır. Araz çayı üzərində salınmış 11 
və 15 aşırımlı körpülər, Gəncə körpüləri, Xram çayı üzərindəki Sınıq körpü, Qırmızı körpü, 
Miyanə yaxınlığındakı Qaflankuh, Marağa və  Zəncan arasındakı körpülər orta əsr körpüsalma 
təcrübəsinin yadigarlarıdır. Onların inşaat matriallarını və tikinti texnikasını nəzərdən keçirdikdə, 
yurdumuzun qədim sakinlərinin körpüsalma təcrübəsi, bu sahədə onların  əldə etdiyi mədəni-
texniki dəyərlər barədə aydın təsəvvür yaranır. 
Maneənin səciyyəsindən və istifadə məramından asılı olaraq körpü keçidləri piyada, minik 
və təkərli nəqliyyat üçün nəzərdə tutulmaqla, iki qrupa ayrılır. Xalq inşaat təcrübəsinin nəticəsi 
kimi meydana çıxmış körpülər tikinti materailına görə  ağac, daş  və  kərpic hörgülü  olmaqla, 
müxtəlif tipoloji növlərə bölünür. XIX əsrin 80-ci illərində Bakı-Tiflis dəmir yolu boyunca 
salınmış  metal körpülər, habelə XX əsrin  əvvəllərindən etibarən peyda olmuş  dəmir-beton 
körpülər mühəndis-texniki düşüncənin məhsulu olub, körpüsalma sahəsində yaranmış empirik 
xalq təcrübəsi ilə əlaqəsi yox idi. 
Konstruktiv quruluşuna görə körpü keçidləri tirli və tağlı olmaqla iki tipoloji qrupa ayrılır. 
Bunların hər birinin də özünə məxsus tikinti texnikası təşəkkül tapmışdır. 
Ağac (tirli) körpülər,  əsasən, piyadalar və minik-yük nəqliyyatı üçün nəzərdə tutulub 
tikilirdi. Arx və digər xırda su maneələrinin üzərindən təkərli nəqliyyatın keçməsi üçün, 
həmçinin, tirli, lakin nisbətən enli körpü salınırdı. 
Piyadaların keçməsi üçün salınmış körpülərin bəsit quruluşu onların mənşə etibarilə 
kökündən qopub yıxılmış  ağac gövdəsindən və yaxud xırda dağ çaylarında təbii yolla əmələ 
gəlmiş «addamac»dan törədiyini söyləməyə əsas verir. Dayaz çayların içərisində bir-birinə yaxın 
məsafədə ilişib qalmış iri çay daşlarının üzəri ilə su məneəsini keçmək olurdu. Keçidin 
«addamac» adlanan bu bəsit və arxaik növü dağ kəndlərində özünün əməli əhəmiyyətini hələ də 
itirməmişdir. 
Tirli körpülərin bəsit növlərindən biri sakit axan çayların «boğaz» adlanan dar axınlı 
yerində salınan tək və ya qoşa tirli körpülər olmuşdur. Yatağına yayılıb axan çayların axınını dar 
məcraya salmaq üçün çox vaxt onların sahilində  məsnə düzəldilir və yaxud səbətdən  bənd 
qurulurdu. Daş doldurulmuş çubuq səbətlərdən ibarət bənd vasitəsi ilə, həmçinin, yatağını 
dəyişmiş çay qolu da köhnə məcrasına qaytarılırdı. Körpü taylarının bir başı çayın sudöyənindəki 
qaya «yastıq» üzərinə, digər nazik ucu isə içərisinə  ağır çaydaşları doldurulmuş  səbət dayaq 
üzərinə qoyulurdu. Qoşa tirli körpülərin üstünə çox vaxt çubuqdan hörülmə  çəpərə (tərəcə), 
yaxud gödək ağac yarmacalarından ibarət döşəmə düzəldilirdi. Hətta bəzən mal-qoyun keçirmək 
üçün bu tip körpülərin ağac döşəməsinin üstü torpaq və ya çimlə örtülürdü. 
Piyadaların keçməsi üçün nəzərdə tutulan «asma» körpü növü Azərbaycanda az 
yayılmışdır. Azərbaycanın təbii şəraiti buna imkan verməmişdir. Bu tip körpülər başlıca olaraq, 
Sovet hakimiyyəti illərində inşa olunmağa başlamışdır. Hazırda Qudyalçay üzərində salınmış 
asma körpülərin bir qismi (Amsar və Köhnə Xaçmaz kəndlərində) istifadə olunmaqdadır. 
Tirli körpülərin davamlı və uzunömürlü olması üçün bəzən onun kəllə dayaqlarını əhəng-
qumqatışıq mala ilə daş və ya kərpicdən hörürdülər. Daş (kərpic) hörgülü dayaqlara malik tirli 
körpülər başlıca olaraq içərisindən çay və ya su arxı keçən  şəhərlər üçün səciyyəvi idi. Belə 

---

 
 
227
çaylar daşqın zamanı evlərə  və  həyətyanı  təsərrüfatlara zərər yetirməsin deyə,  şəhər daxilində 
onların məcrası daş hörgülü bəndə salınırdı. Belə halda şəhərin sağ  və sol sahillərindəki 
məhəllələri arasında gediş-gəliş yaradan tirli, yaxud daş (kərpic) tağ-körpülər salınırdı. 
Tirli körpülərin nisbətən təkmilləşdirilmiş mükəmməl növü pərdibasma  dayaqlara malik 
körpü olmuşdur. Körpünün bu növü həm də  təkərli nəqliyyat vasitələrinin keçməsini təmin 
edirdi. Bunun üçün əvvəlcə çayın dar axınlı sahilində  pərdibasma dayaq düzəldilirdi. Bu 
məqsədlə çayın sahilində bir cərgə  nərdi düzəndən sonra onların üstündən köndələn pərdilər 
döşənirdi. Növbəti pərdi düzümləri bu qayda ilə üst-üstə quraşdırılarkən üst pərdilər alt 
qatdakından bir qədər qabağa çıxırdı. Bunun sayəsində dayaq quraşdırıldıqca, həm yuxarı qalxır, 
həm də  tədricən irəliyə doğru çıxıb pərvaz forması  kəsb edirdi. Beləliklə, dayaqların yuxarı 
hissəsi bir-biriniə yaxınlaşır. 
Pərdibasma dayaqlar hazır olandan sonra onların üzərinə yoğun tirlər uzadılırdı. Körpünün 
aşırımını  əmələ  gətirən tirlər düzülüb qurtarandan sonra onların üzərinə köndələn vəziyyətdə 
pərdilər döşənirdi. Minik və qoşqu heyvanlarının pərdi döşəməyə  təsirini azaltmaq üçün 
körpünün üstü xır və ya xırqatışıq torpaqla örtülürdü. 
Ağac körpülərə nisbətən tağlı daş və ya kərpic körpülər qismən az yayılsa da, mükəmməl 
memarlıq quruluşuna və uzun ömürlü olmasına görə diqqəti cəlb edirdi.  
Minik-yük heyvanlarının və təkərli nəqliyyat vasitələ- rinin keçməsinə imkan verən tağlı 
körpülər maneənin səciyyə sindən asılı olaraq, müxtəlif uzunluqda inşa edilirdi. Elə bu səbəbdən 
də tağlı körpülərin çox aşırımlı tikilirdi. Çoxaşırımlı körpülərin tipik nümunəsi sayılan Araz çayı 
üzərində salınmış 11 və 15 aşırımlı Xudafərin körpüləri tanrı möcüzəsi kimi, orta əsr körpü 
salma təcrübəsindən soraq verir.  
XIX  əsrin son qərinəsində  çəkilmiş  Şuşa-Zəngəzur yolu üzərində 4 ədəd tağlı daş körpü 
tikilmişdir.
129
 Bu sayaq tağlı daş körpülər XIX əsrdə digər poçt yolları üzərində  də inşa 
olunmuşdur. Onların bir qismi yaxın keçmişədək qalmaqda idi.  
Azərbaycanda ilk çuqun körpü XIX əsrin 70-ci illərində  Gəncəçay və Akstafa çayları 
üzərində tikilmişdir.
130
 Bundan əlavə, Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədər bir sıra 
körpülər, o cümlədən Kür çayının üstündən Poylu və Yevlax yaxınlığında  metal dayaqlı iki 
möhtəşəm körpü salınmışdır. Belə körpülər 1900-cü ildə istifadəyə verilən Dərbənd-Bakı 
dəmiryolu xətti boyunca da salınmışdır. 
Azərbaycanda «cisir» adlanan yeganə ponton körpü növü Kür çayı üzərindəki məşhur 
Cavad keçidində qeydə alınmışdır. 14 ədəd iri və 14 ədəd xırda kolaz üzərində quraşdırılmış və 
200 arşın uzunluğunda olan bu yığamat körpü növü hələ orta əsrlər dövründə məlum idi.
131
 Yaz 
daşqınları zamanı sel aparmamaq üçün sökülüb saxlanılan cısırdən XIX əsrin əvvəllərinə qədər 
istifadə olunmuşdur. 
132