HeydəR ƏLİyev fondu miLLİ yaddaşin keşİYİNDƏ II ciLD

HEYDƏR ƏLİYEV 
FONDUNUN NƏŞRLƏRİ
10  may  2006­cı  il  tarixdə  Fondun  fəaliyyətə  başlamasının  2  illiyinə  həsr 
olunmuş, Azərbaycan və ingilis dillərində olan iki kitabdan ibarət yeni nəşr – 
“Heydər Əliyev Fondu” kitabı nəşr edilmişdir. 
Birinci  kitabda  ulu  öndər  Heydər  Əliyevin  həyat  və  fəaliyyətindən, 
Heydər Əliyev Fondunun iki il ərzində müxtəlif sahələrdə həyata keçirdiyi 
layihələrdən bəhs olunur.
Kitab  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  xoşməramlı 
səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın giriş sözü ilə açılır. 
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyeva Fondun qarşıya 
qoyduğu  məqsəd  və  vəzifələrin  əhəmiyyətinə  və  miqyasına  görə  ölkəmizdə 
analoqu olmayan yeni tipli qurum kimi səciyyələndirir və qurumun geniş icti-
maiyyətlə  əlaqələri  möhkəmləndirməklə  Heydər  Əliyev  ideyalarının  həyata 
keçirilməsinə yardımçı olmaq məqsədi daşıyan fəaliyyətini daha da təkmilləş-
dirəcəyinə və Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti-
nin bərqərar edilməsi işinə köməyinin ilbəil artacağına inandığını bildirir. Hey-
dər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyeva ömrünü xalqımızın 
gələcəyinə  həsr  etmiş  dahi  şəxsiyyətin  ideyalarının  həyata  keçirilməsi  kimi 
şərəfli işdə hamını Heydər Əliyev Fondu ilə əmakdaşlığa dəvət edir. 
Kitabın “Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti” adlanan bölməsində ulu ön də-
rin həyatı və fəaliyyəti barədə ətraflı məlumat verilir, Heydər Əliyevin 1969­cu 
ildən başlayaraq respublikaya rəhbərlik etdiyi dövr ərzində həyata keçirdiyi iri-
miqyaslı işlərdən söhbət açılır. Bildirilir ki, Heydər Əliyev Moskvada işlədiyi 
vaxtlarda  da  həmişə Azərbaycanı  düşünmüş,  onun  taleyi  ilə  yaşamış,  doğma 
respublikasının yalnız keçmiş SSRİ məkanında deyil, həm də dünyada tanıdıl-
ması üçün əlindən gələni etmişdir. Ulu öndərin bu yöndə fəaliyyəti Azərbaycan 
müstəqillik əldə etdikdən sonra da davam etmişdir. Qeyd olunur ki, Müstəqil 
Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu kimi Heydər Əliyevin fəaliyyətinin 
çoxəsrlik dövlətçiliyimizin tarixində müstəsna yeri vardır.
Kitabın  “Heydər  Əliyev  Fondunun  məqsədləri”  adlı  bölməsində  Fondun 
məqsədləri  geniş  şəkildə  işıqlandırılmışdır.  Burada  qeyd  olunur  ki,  Heydər 
Əliyev Fondu bu dahi insanın milli dövlətçilik, azərbaycançılıq məfkurəsinin 
həyata  keçirilməsini,  onun  zəngin  nəzəri­fəlsəfi,  siyasi  irsinin  dərindən  öyrə-
nilməsini özünün başlıca məqsədi, vəzifəsi hesab edir. Fondun yaradılmasının 
əsas  məqsədlərindən  biri  məhz  Heydər  Əliyevin  müstəqil  dövlətimizin  möh-
kəmlənməsinə xidmət edən zəngin irsinin hərtərəfli öyrənilməsinə və təbliğinə, 
Azərbaycanın tərəqqisi və xalqımızın rifahı naminə ondan istifadə olunmasına 

---

71
yönələn genişmiqyaslı proqramların və tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Bun-
dan başqa, Fondun əsas məqsədləri kimi bunlar göstərilir: beynəlxalq miqyaslı 
iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsini dəstəkləmək və onlarda yaxından işti-
rak etmək, elm, təhsil və mədəniyyətin, səhiyyə və idmanın inkişaf etdirilməsi 
məqsədilə  layihələr  həyata  keçirmək,  qaçqın  və  məcburi  köçkün  ailələrinin, 
eləcə də valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların problemlərini diqqətdə 
saxlamaq və həllinə kömək etmək, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınma-
sına, ölkəmiz haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasına, Azər-
baycanın  beynəlxalq  nüfuzunun  artırılması  ilə  bağlı  tədbirlərin  keçirilməsinə 
yardım göstərmək.
Kitabın “Heydər Əliyev Fondunun 2005­2006­cı illərdəki fəaliyyətinin əsas 
istiqamətləri”  adlı  bölməsində  Fondun  həyata  keçirdiyi  müxtəlif  la yihələrdən 
söhbət  açılır.  Bildirilir  ki,  ölkəmizin  bütün  guşələrində,  hətta  ən  ucqar  kənd-
lərdə yararsız vəziyyətdə olan 132 məktəb üçün yeni binaların inşasını nəzərdə 
tutan “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb” layihəsi 2005­ci ildə həyata keçiri­
lən ən mühüm və uğurlu layihədir. 
Kitabın  “Heydər  Əliyev  Fondunun  təhsil  sahəsindəki  fəaliyyəti”  adlı  böl-
məsində “Uşaq evləri və İnternat Məktəblərinin İnkişafı Proqramı”, “Yeniləşən 
Azərbaycana  yeni  məktəb”,  kor  və  görmə  qabiliyyəti  zəif  olan  insanlar  üçün 
İKT­yə  çıxışın  təmin  edilməsi”  layihələri  haqqında  məlumat  verilir.  Burada 
“Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb” proqramı çərçivəsində tikilən məktəblə-
rin siyahısı da verilmişdir.
Kitabın  “Heydər  Əliyev  Fondunun  səhiyyə  sahəsindəki  fəaliyyəti”  adla-
nan bölməsində bildirilir ki, səhiyyə sahəsində problemlərə diqqət 2005­ci ildə 
Fondun fəaliyyətində xüsusi yer tutmuşdur. Səhiyyə sahəsində həyata keçirilən 
“Diabetli  uşaqlara  ən  yüksək  qayğı”  layihəsinin  əsas  məqsədi  ictimaiyyətin, 
yerli  və  xarici  şirkətlərin  diqqətini  ölkəmizdəki  diabetli  uşaqların  problemlə-
rinə yönəltmək, həllinə kömək etmək və Beynəlxalq Diabet Federasiyasının bu 
sahədə iştirakını fəallaşdırmaqdan ibarətdir. Səhiyyə sahəsində həyata keçirilən 
digər  bir  layihə  “Talassemiyasız  həyat  naminə”  adlanır.  Bu  proqram  çərçivə-
sində müasir avadanlıqla təchiz olunmuş Talassemiya Mərkəzinin yaradılması 
qərara  alınmışdır.  Bundan  başqa,  2005­ci  ildə  Metropolitenin  “Bakı  Soveti” 
stansiyasında  baş  vermiş  qəza  nəticəsində  xəsarət  almış  insanların  müalicə 
olunmasını Heydər Əliyev Fondu öz üzərinə götürmüş, həlak olanların ailələ-
rinə və xəsarət alanlara maddi yardım göstərmişdir.
Kitabın “Heydər Əliyev Fondunun mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyəti” adlı 
bölməsində qeyd olunur ki, Fond ötən illər ərzində Azərbaycanın milli musiqi-
sinin incilərindən olan muğamın inkişafı və təbliği ilə bağlı mühüm işlər gör-
müşdür. Bunlardan biri Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təməlinin qo­
yulmasıdır. Azərbaycan muğam sənətinin inkişafı və qorunması istiqamətində 
növbəti tədbir “Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçivəsində “Qarabağ xanən-

---

72
dələri”  musiqi  albomunun  nəfis  şəkildə  nəşr  olunması  və  “Gülüstan”  sara-
yında təqdimat mərasiminin keçirilməsidir. Qeyd olunanlardan başqa 2005­ci 
ildə  Heydər  Əliyev  Fondunun  köməyi  ilə Azərbaycanın  görkəmli  yazıçı  və 
pedaqoqu Abdulla Şaiqin ev muzeyində təmir­bərpa işləri aparılmış, Gəncə-
nin sonuncu xanı Cavad xanın qəbri üzərində türbə ucaldılmış, Gəncə şəhə-
rində VII əsrdə yaşamış, öz xeyirxahlığı ilə el arasında böyük hörmət qazan-
mış  Comərd  Həsənin  məzarı  və  məzarüstü  türbəsi  bərpa  olunmuş,  Həzrəti 
Zeynəb,  İmam  Rza  məscidləri  və  Pir  Həsən  ziyarətgahında  yenidənqurma 
işləri aparılmışdır.
Kitabın “Heydər Əliyev Fondunun elm və texnologiya sahəsindəki fəaliy-
yəti” adlı bölməsində bildirilir ki, Fond informasiya­kommunikasiya texnologi-
yaları ilə bağlı layihələrin həyata keçirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verir. 2005­ci 
ildə  Ümummilli  Liderimiz  Heydər  Əliyevin  həyat  və  fəaliyyətinə  həsr  olun-
muş  internet  portalı,  Heydər  Əliyev  Fondunun  internet  səhifəsi, Azərbaycan 
haqqında “Azərbaycan” portalı yaradılmışdır. 
Kitabın “Heydər Əliyev Fondunun nəşrləri” adlı bölməsində Fondun nəşr-
ləri haqqında məlumat verilir. 
“Xatirə  Kitabından  səhifələr”  adlanan  ikinci  kitabda  Fondu  ziyarət  etmiş 
dövlət və hökumət başçılarının, dünyada tanınmış elm, mədəniyyət və incəsənət 
xadimlərinin,  beynəlxalq  təşkilatların  rəhbərlərinin  bir  qisminin  təəssüratları 
verilmişdir. Onu da deyək ki, xatirə kitabına ilk sözləri 2004­cü il mayın 10­da, 
Fondun açılışı günü Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev yazmışdır.
Nəfis  şəkildə  tərtib  edilmiş  və  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  çap  olunmuş 
kitablarda zəngin fotoşəkillər verilmişdir.
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilən “Hərbi vətənpərvər-
lik  təbliğatının  aparılması”  layihəsi  birbaşa  olaraq  Silahlı  Qüvvələrin  şəxsi 
heyətinə,  orta  məktəblərin  yuxarı  sinif  şagirdlərinə  yönəldilib  və  mərhə lə­
lərlə  davam  etməkdədir.  Bu  layihə  çərçivəsində  Ümummilli  Lider  Heydər 
Əliyevin  ordu  quruculuğu  ilə  bağlı  kəlamlarının,  dövlət  atributlarımız  və 
tariximizlə bağlı məlumatların, o cümlədən hərbçilər üçün yararlı olacaq bil-
gilərin yer aldığı “Hərbçilərin qeyd və yaddaş kitabçası” çap olunub. Bun-
dan əlavə Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin vətən haqqında kəlamları 
və qeydlər aparmaq üçün olan kitabça hərbçinin gündəlik istifadə edə bilə-
cəyi vəsaitə çevrilib. 
Azərbaycan  Respublikası  Silahlı  Qüvvələrinin  hərbi  hissələrində  xidmət 
etməyə gələn gənc əsgərlər hərbi xidmət dövründə bu kitabçadan yararlanır və 
hərbi xidmətdən sonrakı dövrdə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin kəlamları 
ilə zənginləşdirilmiş kitabçanı qiymətli xatirə kimi qoruyub saxlayırlar. Kitab-
çaların Silahlı Qüvvələrin şəxsi heyəti və orta məktəblərin yuxarı sinif şagird-
ləri arasında pulsuz paylanması davam etməkdədir. 

---

73
Layihənin digər hissəsinə uyğun olaraq Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə 
hərbi­vətənpərvərlik qəzeti olan “Hərbi and” yeniyetmə və gənclər, o cümlədən 
əsgərlər  arasında  hərbi­vətənpərvərlik  ideyalarının  təbliği  üçün  uşaq  evlərinə, 
internat  məktəblərinə,  orta  məktəblərin  kitabxanalarına  və  hərbi  müəllimlərə 
pulsuz olaraq yayılır. Həftəlik nəşr edilən “Hərbi and” qəzetinin əsas məqsədi 
gənc nəsildə hərbi­vətənpərvərlik hisslərinin yüksəldilməsi, Ümummilli Lider 
Heydər Əliyevin ideyalarının, Silahlı Qüvvələrin, dövlət atributlarının və rəmz-
lərinin təbliği, hərbçi peşəsinin sevdirilməsindən ibarətdir. 
Hər bir insanın probleminə, ictimaiyyətdə baş verən hadisələrə həssaslıqla 
yanaşan  Mehriban  xanım  Əliyevanın  rəhbərlik  etdiyi  Heydər  Əliyev  Fondu 
mütəmadi  olaraq  müxtəlif  sahələrə  aid  yeni  layihələr  hazırlayıb  həyata  keçi-
rir. 2006­cı il yanvar ayının 24­də nəşr edilmiş “Qarabağ həqiqətləri” bukletlər 
toplusu həyata keçirilmiş layihələr sırasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 
UNESCO­nun xoşməramlı səfiri kimi bu təşkilatın bütün tədbirlərində qaç­
qın  və  məcburi  köçkün  ailələrindən  olan  uşaqların  təhsili  və  işğal  olunmuş 
Azərbaycan torpaqlarında dağıdılan tarixi abidələrlə bağlı problemlərə toxuna-
raq  beynəlxalq  ictimaiyyətin  diqqətini Azərbaycan  ərazisinin  20%­nin  Ermə-
nistan tərəfindən işğal olunması məsələsinə yönəldən Mehriban xanım Əliye-
vanın rəhbərliyi ilə hazırlanan bu layihə əzəli Azərbaycan torpağı olan Qarabağ 
haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq məqsədi ilə 
həyata keçirilmişdlir. 
 “Qarabağ həqiqətləri” silsiləsi aşağıdakı beş bukletdən ibarətdir: 
1. “Qarabağın tarixi haqqında qısa məlumat”;
2. “Qarabağ münaqişəsinin başlanması”;
3. “Xocalı soyqırımı”;
4. “Erməni terror təşkilatlarının Azərbaycana qarşı fəaliyyəti”;
5. “Azərbaycana qarşı erməni təcavüzünün nəticələri”. 
Qarabağın  tarixi,  Ermənistan­Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
başlanması,  onun  nəticəsində  ölkəmizə  dəyən  ziyan,  xalqımızın  yaddaşından 
heç  vaxt  silinməyəcək  Xocalı  faciəsi,  ermənilərin  dünyanın  müxtəlif  ölkələ-
rində törətdiyi terror aktları haqqında faktları əks etdirən bukletlər beynəlxalq 
ictimaiyyət üçün nəzərdə tutulduğu üçün ingilis, fransız, alman, rus və macar 
dillərində nəşr olunmuşdur.
Nəfis  şəkildə  tərtib  edilmiş  və  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  çap  olunmuş 
bukletlər  fotoşəkillərlə  zəngindirlər.  Bütün  bukletlərdə  Azərbaycanın  xəritəsi 
verilmiş və burada Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan əraziləri 
göstərilmişdir. Eyni zamanda burada münaqişə nəticəsində dəymiş ziyan, işğal 
aktının qurbanları və s. məlumatlar yer almışdır. 
“Qarabağın tarixi haqqında qısa məlumat” adlı buklet Heydər Əliyev Fon-
dunun prezidenti, UNESCO­nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva-

---

74
nın “Azərbaycan dilindən “Qara Bağ” kimi tərcümə olunan “Qarabağ” sözünün 
özü bu diyarın əzəli Azərbaycan torpağı olduğunu sübut edir. 
Burada  Qarabağın  tarixi  haqqında  qısa  informasiya  yer  almışdır.  Burada 
bildirilir ki, Qarabağ nəinki Azərbaycanın, hətta bütün dünyanın ən qədim tor­
paqlardan biri olmaqla bütün tarix boyu Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuş-
dur. Bildirilir ki, 1920­ci il aprelin 28­də Azərbaycanda Sovet dövlətinin bər­
qərar  olmasından  bir  neçə  il  sonra,  1920­1923­cü  illərdə  həyata  keçirilmiş 
məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində keçmiş Qarabağ xanlığının tərkibində olmuş 
Azərbaycan torpaqları özlərinin ənənəvi tarixi və geocoğrafi bütövlüyünü itirdi. 
Beləliklə,  Azərbaycanın  ayrılmaz  hissəsi  olan  Qarabağ  süni  şəkildə  aran  və 
dağlıq hissələrə bölündü. Beləliklə, erməni separatçıları öz mənfur siyasətlərini 
həyata keçirməyə və bununla da Azərbaycana ciddi ziyan vurmağa başladılar. 
SSRİ­nin  süqutu  ərəfəsində  onlar  öz  fəaliyyətini  sürətləndirdilər  və Azərbay-
cana qarşı təcavüzkar müharibə başlandı.
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun xoşməramlı səfiri Meh-
riban xanım Əliyevanın “Xalqımıza qarşı dəfələrlə soyqırım törətmiş erməni­
lər,  nəhayət,  XX  əsrin  sonunda Azərbaycana  qarşı  silahlı  təcavüzə  başlamış-
lar. Bu münaqişə nəticəsində Azərbaycan ərazisinin təxminən beşdə bir hissəsi 
işğal olunmuş və ölkə əhalisinin hər səkkiz nəfərindən biri məcburi köçkün və 
qaçqına çevrilmişdir.....” sözləri ilə başlayan “Qarabağ münaqişəsinin başlan-
ması” adlı bukletdə hadisələr xronoloji ardıcıllıqla verilmişdir.
“Xocalı soyqırımı” adlanan bukletin birinci səhifəsində Heydər Əliyev Fon-
dunun prezidenti, UNESCO­nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın 
faciə haqqında fikirləri yer almışdır: “Dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan 
hər bir azərbaycanlının ürəyinə dağ çəkən və yaddaşından heç vaxt silinməyə-
cək bir hadisə var. Bu, erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi 
və yüzlərlə günahsız insanın ölümü ilə nəticələnən Xocalı soyqırımıdır. Xocalı 
faciəsi  XX  əsrdə  insanlığa  qarşı  törədilmiş  ən  dəhşətli  cinayətlərdən  biridir. 
Arzu edirəm ki, heç bir xalq öz tarixində belə bir faciə ilə üzləşməsin”. 
Bukletdə xalqımızın dəhşətli faciəsi – Xocalı faciəsi haqqında dolğun in for­
masiya  verilir.  Bildirilir  ki,  Ermənistan  bu  hadisədə  məsuliyyət  daşıyır  və 
Er mənistanın məsuliyyətini nəinki Azərbaycan Respublikasının hüquq­mühafizə 
orqanlarında olan əhəmiyyətli faktlar, həmçinin, bir çox beynəlxalq mənbələr, 
o  cümlədən  bu  faciənin  şahidləri  və  Xocalının  işğalında  iştirak  etmiş  erməni 
hərbçilərinin ifadələri təsdiq edir.
Bukletdə həmçinin Xocalı faciəsini əks etdirən fotoşəkillər yer almışdır. 
“Erməni  terror  təşkilatlarının  Azərbaycana  qarşı  fəaliyyəti”  adlı  buklet 
Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  xoşməramlı  səfiri  Meh-
riban xanım Əliyevanın terror haqqında fikirləri ilə başlayır: “Müasir dövrdə 
bəşəriy yətin üzləşdiyi ən böyük təhlükə terrorizmdir. Dünyanın heç bir ölkəsi 
bu bəlaya məruz qalmayacağına zəmanət verə bilməz. Azərbaycan terrorizm-

---

75
dən əziyyət çəkən ilk ölkələrdən biridir. Ona görə də ölkəmiz beynəlxalq ter-
rorizmə  qarşı  qlobal  mübarizəyə  birincilər  sırasında  qoşulmuşdur.  Antiterror 
koalisiyasında  fəal  iştirak  etməklə  yanaşı,  biz  erməni  millətçilərinin  azərbay-
canlılara qarşı törətdikləri qanlı terror əməlləri barədə həqiqəti dünya ictimaiy-
yətinə tam şəkildə çatdırmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməliyik”.
Bu bukletdə Ermənistanın xüsusi xidmət orqanları və müxtəlif erməni ter-
ror təşkilatlarının Azərbaycan ərazisində törətdikləri terror aktlarından söhbət 
açılır, erməni terror təşkilatlarının müxtəlif dövrlərdəki fəaliyyəti işıqlandırılır. 
“Azərbaycana  qarşı  erməni  təcavüzünün  nəticələri”  adlı  buklet  Heydər 
Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  xoşməramlı  səfiri  Mehriban 
xanım  Əliyevanın  bu  barədə  söylədiyi  fikirlərlə  başlayır:  “Bir  milyondan 
çox  soyda şımızın  doğma  yurd­yuvasından  didərgin  düşməsinə  səbəb  olan 
Ermənistan­Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ölkəmizə  həm  də  çox 
böyük  maddi  və  mənəvi  ziyan  vurmuşdur.  İşğal  edilmiş  torpaqlarımızda 
900­dək  ya şayış  məntəqəsi  da ğıdılmış,  məktəblər,  xəstəxanalar,  kitabxana-
lar, muzeylər talan olunmuş, qədim tarix və mədəniyyət abidələrimiz məhv 
edilmiş,  çadır  şəhərciklərində  sı ğınacaq  tapmış  soydaşlarımızın  övladları 
normal şəraitdə təhsil almaq imkanından məhrum olmuşdur. Beynəlxalq icti-
maiyyətin diqqətini bu məsələyə cəlb etmək, əsl həqiqəti dünyaya çatdırmaq 
məqsədi ilə qətiyyətlə, ardıcıl və məq sədyönlü fəaliyyət göstərməliyik”.
Burada  Ermənistanın  Azərbaycan  ərazilərinin  işğalı  nəticəsində  dəymiş 
ziyan haqqında məlumat verilir.
Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi bu layihə Ermənistanın Azərbay-
cana qarşı həyata keçirdiyi işğalçılıq siyasətinin ifşa olunmasında əhəmiyyətli 
rol oynayacaqdır. 
Heydər Əliyev Fondu Azərbaycan oxucusu üçün əhəmiyyətli sayıla biləcək 
bir sıra xarici nəşrlərin dilimizə tərcümə edilərək çap olunması kimi mühüm bir 
layihə  həyata  keçirir.  Bu  layihə  çərçivəsində  türkçülük,  azərbaycançılıq  məf-
kurəsinin təbliği sahəsində dəyərli nəşrlərdən biri olan Murad Adcının “Türklər 
və dünya: munis tariximiz” adlı kitabı dilimizə çevrilib nəşr edilmişdir. 
Bu kitabda türk tarixinin qlobal məsələləri ilə bir sırada adi məlumatlar da 
var. Bu adi məlumatlar yad qələm sahiblərinin türk haqqında formalaşdırdığı 
yanlış təsəvvürləri dağıdır. 
Kitabda kazaklar haqqında söhbət açan müəllif qeyd edir ki, kazaklar dö­
yüşkən zümrə olublar. Kazak öz əsgəri vəzifəsini şərəflə icra edib, o, həmişə 
döyüşdən qalib çıxıb: kazak düşmən ordusu ilə də qəhrəmanlıqla vuruşub, çara 
qarşı tətilə qalxan, siyasi üsyan qaldıran fəhlələri, zəhmətkeşləri də qəddarlıqla 
susdurub. Üzbəüz gələndə kazak rusa da, rus olmayana da qarşı amansız olub. 
Kazakı rəsmi dövlət rus elan edib. Rus da bilib ki, kazak rus deyil, kazak özü 
də bilib ki, o, rus deyil. Bəs geniş kazak kütləsi kim olduğunu bilibmi? Ancaq 
kazakın  ziyalıları,  oxumuşları  biliblər  ki,  onlar  nəslən  türkdürlər.  Maraqlıdır: 

---

76
rus bu tarixi niyə danıb? Görünür, kazakın zümrəvi igidliyini özününkü kimi 
təqdim  etmək  istəyib.  Yaxud  digər  bir  məsələ.  Sibir  türkün  qədim  yaşayış 
ocağı və qədim mədəniyyət abidələrinin ən çox yeraltı və qismən də yerüstü 
muzeyidir. Arxeoloji tədqiqatlarında Sibirin e.ə. yüz­yüz əlli min illik tarixini 
öyrənən  A.Okladnikov  Avropa  mədəniyyətinin  Sibirdən  başlandığını  deyir. 
Bəs niyə rus belə zəngin tarixli Sibiri sürgün yeri kimi məşhurlaşdırıb? Ola 
bilsin  ki,  məhz  bu  yeraltı  və  yerüstü  muzeylərdən  diqqəti  yayındırmaq  istə-
yib. Bu muzeyin müəllifinin, yaradıcısının tanınması, yəqin ki, ona əl vermir. 
Murad Adcı əsərində belə həqiqətləri ustalıqla verir. Sibir­Avropa, Avrasiya, 
Yaxın  Şərq­Uzaq  Şərq,  Çin,  Monqolustan  və  Orta  Şərq  bu,  türkün  ixtisarla 
təsir dairəsidir, yığcam coğrafiyasıdır. 
Heydər Əliyev Fondunun dilimizə çevirib nəşr etdiyi digər mühüm əsər 
Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  Mərkəzi  Asiya  Qafqaz  İnstitutu  İpək  Yolu 
Araşdırmalar  Proqramı  çərçivəsində  S.Frederik  Starr  və  Svant  E.Kornellin 
“Bakı­Tbilisi­Ceyhan boru kəməri: Qərbə açılan neft pəncərəsi” kitabıdır. 
  Kitabda  Bakı­Tbilisi­Ceyhan  neft  boru  kəmərinin  geostrateji  əhəmiyyəti, 
iqtisadi əhəmiyyəti, Azərbaycan üçün əhəmiyyəti, Gürcüstan üçün əhəmiyyəti, 
Türkiyə üçün əhəmiyyəti, kəmərin ekoloji və sosial aspektləri kimi məsələlər 7 
əsas fəsildə müxtəlif mütəxəssislər tərəfindən araşdırılmışdır. 
Fondun birgə layihələr çərçivəsində Azərbaycan dilində çap etdirdiyi xarici 
nəşrlərdən biri də Linda Li Rattonun “Yuxuların çin olduğu yerdə” adlı kitab-
dır. Kitabın nəşrində məqsəd fiziki cəhətdən qüsurlu uşaqların cəmiyyətdə bə­
rabərhüquqlu üzv kimi qəbul edilməsinə kömək etməkdir.
Heydər  Əliyev  Fondu  tanınmış  rus  alimi,  yazıçı­tarixçi,  professor  Rudolf 
İvanovun  “Əlahəzrətin  general­adyutantı.  Hüseyn  xan  Naxçıvanski  haqqında 
dastan” kitabını nəşr etmişdir. Kitab Rusiyanın 20 mükafatı və 9 xarici orden 
ilə təltif olunmuş, rus ordusunun qocaman və adlı­sanlı alaylarına komandanlıq 
etmiş görkəmli həmyerlimizin həyatı və əsgəri rəşadətindən bəhs edir. 
Kitab  müəllif  Rudolf  İvanovun  ön  sözü  ilə  başlayır.  Müəllif  qeyd  edir  ki, 
özünün 34 illik hərb və döyüş həyatında Hüseyn xan kornetdən general kavale-
rinə qədər yol keçmiş və ən böyük hərbi rütbəyə – Əlahəzrətin general­adyutantı 
rütbəsinə layiq görülmüşdür. Hüseyn xan 20 il At polkunda xidmət göstərmiş, 
Rusiya­Yaponiya  müharibəsində  2­ci  Dağıstan At  polkuna,  müharibədən  sonra 
isə əfsanəvi 44­cü Nijeqorodski polka rəhbərlik etmişdir. Birinci Dünya müha-
ribəsi  general  Hüseyn  xan  Naxçıvanskidə  yeni  sərkərdəlik  istedadını  meydana 
çıxardı. O həmişə döyüşlərin ön cəbhəsində olur və uğurlu komandirlik edirdi.
Müəllif qeyd edir ki, tabeliyində olanlara qarşı nəzakətli, ciddi və xeyirxah 
münasibətinə  görə  Hüseyn  xan  Naxçıvanski  hərbçilər  tərəfindən  sevilirdi  və 
tabeçiliyində  olanlar  döyüş  tapşırığını  şərəflə  yerinə  yetirirdilər.  General  Hü­
seyn xan Naxçıvanskinin rəhbərliyi altında gələcəyin tarixi şəxsiyyətləri də var 
idi. Ağ hərəkatın liderləri olacaq P.N.Vranqel, A.İ.Denikin, A.M.Kaledin, məş-

---

77
hur dövlət xadimləri Ukraynanın getmanı P.P.Skoropadski, Finlandiyanın feld-
marşalı və Prezidenti K.K.Mannerqeym belə şəxsiyyətlərdəndir.
Hüseyn xan Naxçıvanski “qırmızı terrorun” qurbanı olmuşdur. Hüseyn xan 
Petroqradda  FK­nın  sədri  M.S.Uritskinin  verdiyi  orderə  əsasən  həbs  edilmiş-
dir.  Hüseyn  xan  bir  müddət  Petroqrad  şəhər  türməsində  olur. Amma  1918­ci 
ilin sentyabrından sonra onun haqqında məlumat yoxdur. FTX­nin arxivlərində 
aparılmış axtarışlar da bir nəticə verməmişdir. Müəllif qeyd edir ki, Azərbaycan 
tarixçiləri generalın 1919­cu ilin əvvəlində güllələnməsini iddia edirlər. Amma 
FTX­nin arxivlərindəki sənədlər bunu təsdiq etmir. Ola bilsin ki, lazımi sənəd-
lər arxivlərdə mühafizə olunmayıb və ya araşdırılmayıb.
Müəllif yazır ki, böyük fəxrlə bu fövqəladə sərkərdənin həyat və qəhrəman­
lıqlarını  qələmə  alarkən  general­adyutant  Hüseyn  xan  Naxçıvanskinin  taleyi-
nin naməlum olması kimi qəmgin bir fakt ilə rastlaşacağını gözləmirdi. Amma 
müəllif  bu  məsələdə  optimist  olduğunu  bildirir  və  qeyd  edir  ki,  Hüseyn  xan 
Naxçıvanskinin  fəal,  fədakar  və  rəşadətli  fəaliyyəti,  onun  qüsursuz,  əxlaqi 
mənəviyyatı heç bir cəmiyyətə, o cümlədən bizim cəmiyyətə də Rusiya İmperi-
yasının bu mühüm, görkəmli fiqurunun taleyinin naməlum qalmasına göz yum-
maq hüququ vermir.
Bu əsər nadir arxiv sənədlərinə əsaslanır və Azərbaycan gənclərinin hərbi 
vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün böyük əhəmiyyət daşımaqdadır.
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas alim 
və  pedaqoq  Mir  Cəlal  Paşayevin  “Dirilən  adam”,  “Açıq  kitab”  romanları, 
“Göylər adamı”, “İdxal xəstəlik”, “Möhür və eşq” hekayə kitabları Türkiyədə 
nəfis tərtibatla nəşr edilərək türk oxucularına təqdim olunmuşdur.
28  aprel  2007­ci  il  tarixdə  5  kitabda  toplanmış  roman  və  hekayələri  türk 
dilinə Əli Əkbər Əliyev və Azad Ağayev tərcümə etmişlər. Kitabların üz qabı-
ğında  əsərlərdəki  personajlara  uyğun  şəkillər  və  yazıçının  həyat,  yaradıcılıq 
yolunu əks etdirən yığcam məlumatlar verilmişdir.
Həmin  məlumatlarda  qeyd  edilir  ki,  Mir  Cəlal  Paşayev Azərbaycan  ədə-
biyyatında roman janrının bünövrə daşlarını qoyanlardan biri olmuşdur. Yaz-
dığı 6 roman və yüzlərlə hekayələri ilə yanaşı, onun böyük Azərbaycan şairi 
Məhəmməd  Füzuli  yaradıcılığının  ən  dərin  bilicisi  və  tədqiqatçısı  olduğu  da 
vurğulanır. Yaradıcılığında  həmişə  zülmə,  ədalətsizliyə  qarşı  mübarizə  prin-
siplərini  ön  plana  çəkən  yazıçı  bir  qayda  olaraq  cəsarətli,  mübariz  insanları 
əsərlərinə  qəhrəman  seçir,  bədbinliyi  tənqid  atəşinə  tuturdu.  Sovet  rejimi 
çərçivəsində  irticanın  meydan  suladığı  çağlarda  belə  quruluşun  insanlığa  nə 
qədər  yabançı  olduğunu  ayrı­ayrı  fakt  və  detallarla,  obrazların  dili  ilə  özü­
nəməxsus məharətlə oxucuya çatdırırdı.
Bu kitablar həm də görkəmli yazıçı və alim Mir Cəlal Paşayevin 100 illik 
yubileyinə dəyərli töhfədir.
Azərbaycan ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrinin xarici ölkə oxucularına 
çatdırılmasına və eyni zamanda müxtəlif xalqlara məxsus ən dəyərli əsərlərin 

---

78
dilimizə  çevrilib  nəşr  edilməsinə  daim  yardımçı  olan  Heydər  Əliyev  Fondu-
nun bu təşəbbüsü də olduqca təqdirəlayiqdir. Bunu türk oxucularının bu əsər-
lərə, Mir Cəlal yaradıcılığına dərin marağı, kitabların qısa vaxtda qardaş ölkədə 
geniş populyarlıq qazanması bir daha sübut edir.
Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun təsis etdiyi “Muğam” jur-
nalının ilk nömrəsi və “Muğam­Antologiya” layihəsi çərçivəsində Səfiyəddin 
Urməvinin (1217­1294) “Şərəfiyyə risaləsi” və “Kitabül­ədvar”, Fətullah Şir-
vaninin (1417­1486) “Musiqi məcəlləsi” əsərləri işıq üzü görmüşdür.
2  iyul  2007­ci  il  tarixdən  “Muğam”  jurnalının  baş  redaktoru, Azərbaycan 
Mədəniyyətinin Dostları Fondunun (AMDF) prezidenti Mehriban xanım Əliye-
vadır. AMDF nəzdindəki “Muğam Mərkəzi”ndə tərtib edilmiş və “Şərq­Qərb” 
mətbəəsində Azərbaycan, ingilis və rus dillərində çap olunmuş jurnalın birinci 
nömrəsinin “Ön söz” hissəsində Mehriban xanım Əliyeva nəşrin konsepsiyası 
haqqında məlumat verir.
Jurnalda Heydər Əliyev Fondunun və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları 
Fondunun  muğamla  bağlı  keçirdiyi  müxtəlif  tədbirlərin,  UNESCO­nun  Bey-
nəlxalq  Muğam  Mərkəzinin  təməlinin  qoyulması  mərasiminin,  Ümummilli 
Liderimiz  Heydər  Əliyevin  görkəmli  musiqiçilərlə  görüşünün  əks  olunduğu 
fotoşəkillər yer almışdır. Oxucular jurnalda görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun 
simfonik muğamları haqqında Cəmilə Həsənovanın məqaləsi, Azərbaycan Bəs­
təkarlar İttifaqı idarə heyətinin sədri, xalq artisti, professor Firəngiz Əlizadə-
nin və qədim xalq çalğı alətləri ansamblının bədii rəhbəri Məcnun Kərimovun 
müsahibələri,  xalq  artisti Alim  Qasımov  və  zəmanəmizin  görkəmli  violonçel 
ustalarından biri Yo­Yo­Ma haqqında məqalələr ilə tanış ola bilərlər.
Bundan  əlavə,  klassik  muğamların  məzmunu  və  strukturuna  aid  ayrıca 
məqalənin yer aldığı jurnalın “Tarixin səhifələri” bölməsində müxtəlif illərə tə­
sadüf edən və muğamla bağlı olan hadisələr haqqında xülasə verilir. “Qədim 
dövrlərdən  xəbər  verən  musiqi”  məqaləsində  Şərq  vokal  məktəbindən  bəhs 
olunur. Jurnalda milli musiqi alətlərimiz tar və qaval haqqında danışılmış, xalq 
şairi Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam” poemasından parçalar verilmişdir.
Səfiyəddin  Urməvinin  “Şərəfiyyə  risaləsi”  və  “Kitabül­ədvar”,  Fətullah 
Şirvaninin  “Musiqi  məcəlləsi”  kitabları  haqqında  da  qısa  xülasələrin  veril-
diyi jurnalın ilk nömrəsinin son səhifələrində “Biz muğam haqqında nə bili-
rik və onun gələcəyi varmı?” sorğusuna müxtəlif peşə sahiblərinin cavabları 
da dərc olunmuşdur.
11 iyun 2007­ci il tarixdə “Heydər Əliyev Fondu” kitabının növbəti nəşri 
Azərbaycan və ingilis dillərində nəfis tərtibatda çapdan buraxılmışdır. Fondun 
bu nəşri də iki kitabdan ibarətdir. 
Birinci kitabda ulu öndər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətindən, Heydər 
Əliyev Fondunun müxtəlif sahələrdə həyata keçirdiyi layihələrdən bəhs olunur.
Fondun fəaliyyətinin üçillik dövründən bəhs edən kitab Heydər Əliyev Fon-
dunun və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun prezidenti, UNESCO 

---

79
və  İSESCO­nun  xoşməramlı  səfiri,  Milli  Məclisin  deputatı  Mehriban  xanım 
Əliyevanın “Ön Söz”ü ilə açılır. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban 
xanım Əliyeva bildirir ki, xalqımızın yetirdiyi görkəmli siyasi və dövlət xadimi 
Heydər Əliyevin adını daşıyan Fondun yaranmasından üç il keçir. Fond ictimai 
təşkilat  kimi,  yarandığı  gündən  Heydər  Əliyev  ideyalarının  reallaşmasına  öz 
töhfəsini verməyə çalışır. 
Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti  Mehriban  xanım  Əliyeva  qeyd  edir 
ki, Fondun fəaliyyət coğrafiyası artıq ölkəmizin sərhədlərini aşmışdır. Dünya-
nın bir çox ölkələrində layihələrin reallaşması Fondun beynəlxalq aləmdə artan 
nüfuzunun göstəricisidir.
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyeva Fondun geniş 
ictimaiyyətlə  əlaqələrini  möhkəmləndirməklə  fəalliyyətini  daha  da  təkmilləş-
dirəcəyinə və Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti-
nin bərqərar edilməsi işinə öz töhfəsini verəcəyinə inandığını ifadə edir. 
Kitabın ilk bölməsi “Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti” adlanır. Burada 
zəngin, mənalı ömür yolu keçmiş dahi şəxsiyyətin həyatının ayrı­ayrı dövrləri 
gözlərimiz önündə canlanır. Azərbaycana rəhbərlik etdiyi hər iki dövrdə ölkə-
mizin  sosial­iqtisadi,  mədəni  yüksəlişi,  xalqımızın  maddi  rifahının  yaxşılaş-
ması,  ötən  yüzillikdə  yenidən  müstəqilliyinə  qovuşmuş  ölkəmizin  parçalanıb 
məhv  olmaq  təhlükəsindən  qurtularaq,  dünya  birliyində  öz  layiqli  yerini  tut-
ması sahəsində ulu öndərin gördüyü nəhəng işlər ətraflı təhlil olunur.
“Heydər  Əliyev  Fondunun  məqsədləri”  adlanan  ikinci  bölmədə  xüsusi 
vurğulanır ki, ulu öndər Heydər Əliyevin zaman, məkan anlayışına sığmayan 
həyat amalı azad və müstəqil bir dövlət qurmaq idi. Heydər Əliyev ömrü Azər-
baycan xalqının XX əsr tarixinin 35 illik ən məsuliyyətli, çətin və şərəfli bir 
dövrünün salnaməsidir. Ona görə də ulu öndərin adını daşıyan Fondun yaran-
ması  həm  də  xalqın  öz  dahi  oğluna  sonsuz  ehtiramının  ifadəsidir.  2004­cü  il 
mayın 10­dan fəaliyyətə başlayan Heydər Əliyev Fondu ulu öndərin həyat və 
fəaliyyət fəlsəfəsinin, elmi­nəzəri irsinin, azərbaycançılıq ideologiyasının öyrə-
nilməsi, təbliği, gələcək nəsillərə çatdırılması yolunda üzərinə götürdüyü şərəfli 
missiyanın uğurla həyata keçirilməsi üçün səylə çalışmaqdadır.
İctimai təşkilat olan Heydər Əliyev Fondu qarşıya qoyduğu, reallaşdırdığı 
məqsəd və vəzifələrin əhəmiyyətinə, miqyasına görə ölkəmizdə analoqu olma-
yan  yeni  tipli  qurumdur,  ardıcıl  və  məqsədyönlü  fəaliyyəti  nəticəsində  Fond 
həm respublikamızda, həm də xaricdə, nüfuzlu beynəlxalq qurumlarda böyük 
hörmət qazanmışdır. Fondun prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban 
Əliyeva  çoxcəhətli  fəaliyyətinə  görə  bir  sıra  nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatların 
mükafatlarına layiq görülmüşdür.
Mehriban xanım Əliyeva “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb” proqramı-
nın ikinci mərhələsinin təqdimatına həsr olunmuş “dəyirmi masa” da çıxışında 
demişdir: “Müasir dünyada hər bir ölkənin inkişafı, onun dünya birliyinə inteq-

---

80
rasiyası üçün təhsilin rolu əvəzsizdir. Məhz buna görə Heydər Əliyev Fondu 
yarandığı  ilk  gündən  təhsilə  yardımı  öz  fəaliyyətinin  prioritet  istiqaməti 
elan etmişdir”.
Fondun  rəhbəri  2005­ci  ilin  əvvəlində  Bakıda  və  əksər  rayonlardakı  uşaq 
evləri və internat məktəblərində olduqdan sonra “Uşaq evləri və internat mək-
təblərinin inkişafı proqramı”nın hazırlanıb həyata keçirilməsini məqsədəuyğun 
hesab etmişdir. Ölkədəki uşaq evləri və internat məktəblərində mövcud prob-
lemlərin həllinə yönələn bu proqram ötən illər Heydər Əliyev Fondunun fəa-
liyyətinin başlıca istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. 29 uşaq müəssisəsində 
yenidənqurma və tikinti­təmir işləri aparılmışdır. Bu zaman onların zəruri ava-
danlıqla  təmin  edilməsi,  yeni  ədəbiyyatla  zəngin  kitabxanaların  yaradılması, 
informasiya  texnologiyalarının  tətbiqi,  sinif  otaqlarının  interaktiv  təhsil  üçün 
uyğunlaşdırılması  da  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Əlavə  yardımçı  binalar, 
sanitar­gigiyenik normalara cavab verən müasir tipli yeməkxanalar, yataq otaq-
ları, həkim və psixoloq otaqları, idman meydançaları və salonları yaradılmış, 
yay istirahət düşərgələri inşa edilmişdir.
Fondun  “Yeniləşən Azərbaycana  yeni  məktəb”  proqramı  təhsilin  səviyyə-
sinə birbaşa təsir edən problemlərin həllinə – tədris prosesinin günün tələbləri 
səviyyəsində qurulmasına imkan verən müasir məktəb binalarının inşasına is­
tiqamətlənmiş,  respublikada  məktəb  binalarının  vəziyyəti  yoxlanılmışdır.  Nə­
ticədə Azərbaycanın  ən  müxtəlif  bölgələrində  tam  yararsız  hesab  olunan  132 
məktəb müəyyənləşdirilmiş, mütəxəssislərin rəyinə görə, onların yenidən inşası 
problemin ən optimal həlli kimi qiymətləndirilmişdir.
Fond tərəfindən son 3 ildə müxtəlif beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq çər-
çivəsində respublikamızın ali məktəblərinə müxtəlif adda 10 min nüsxə kitab, 
dərslik alınıb paylanılmışdır.
“Heydər  Əliyev  Fondunun  səhiyyə  sahəsindəki  fəaliyyəti”  bölməsində  bu 
sahədə görülən işlərdən bəhs olunur. Fondun səhiyyə ilə bağlı ilk tədbirlərindən 
biri “Diabetli uşaqlara ən yüksək qayğı” layihəsi olmuşdur.
2004­cü  il  dekabrın  4­də  layihənin  təqdimatından  sonra  Heydər  Əliyev 
Fondu Azərbaycan Diabet Cəmiyyəti və Danimarkanın yüksək keyfiyyətli in­
sulin  istehsalı  sahəsində  dünyada  lider  olan  “Novo  Nordisk”  şirkəti  ilə  birgə 
onun icrasına başlamışdır. Layihənin əsas məqsədi ictimaiyyətin, yerli və xarici 
şirkətlərin  diqqətini  ölkəmizdəki  diabetli  uşaqların  problemlərinə  yönəltmək, 
bunların həllinə kömək etmək və Beynəlxalq Diabet Federasiyasının bu sahədə 
iştirakını fəallaşdırmaqdır.
Azərbaycanda bu xəstəliyə tutulmuş 14 yaşınadək uşaqların insulinlə təmi-
natında əvvəllər böyük çətinlik mövcud idi. Layihə çərçivəsində həmin uşaq-
lara  yarımillik  insulin  preparatları  və  şpris­qələmlər  verilmişdir.  2005­ci  ilin 
may ayından başlayaraq, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən hər növbəti yarım il 

---

81
üçün insulin preparatları və şpris­qələmlər paylanılır və bu iş indi də müntəzəm 
davam edir. 
Fondun  təşəbbüsü  ilə  ölkəmizdə  talassemiyalı  xəstələrin  sayı,  vəziyyəti, 
müalicə  imkanları  ilə  bağlı  müvafiq  informasiya  toplandıqdan  sonra,  2005­ci 
ilin fevralında “Talassemiyasız həyat naminə” mövzusunda keçirilən “dəyirmi 
masa”da  ictimaiyyət  nümayəndələri,  beynəlxalq  təşkilatlar,  o  cümlədən  Bey-
nəlxalq  Talassemiya  Federasiyası  ilə  birgə  əməkdaşlıq  imkanları  müzakirə 
olunmuşdur.  Dünya  Səhiyyə Təşkilatının  proqnozlarına  görə,  lazımi  tədbirlər 
görülməsə, 45 il ərzində ölkəmizdə bu xəstələrin sayı 16 minə çata bilər. Ona 
görə də müasir avadanlıqla təchiz olunmuş Talassemiya Diaqnostika Mərkəzi-
nin və Qan bankının yaradılması qərara alınmışdır. Mərkəz ilin sonunadək isti-
fadəyə veriləcəkdir.
Fondun təşəbbüsü ilə İsmayıllıda və Bakının Xəzər rayonunda poliklinika, 
təcili yardım stansiyası, apteklər tikilmişdir.
Almaniyanın tanınmış “Fresenius Medical Care” və “Karl Storz” şirkətlə-
rinin  Fondla  əməkdaşlığı  çərçivəsində  humanitar  yardım  kimi  130  min  avro 
dəyərində 2 ədəd autoqemotransfuziya və 4 ədəd dərman preparatlarının dəqiq 
doza ilə ötürülməsini təmin edən aparat alınmışdır. Bunlar, habelə ötən il Fonda 
verilmiş 200 min avro dəyərində 10 ədəd hemodializ aparatı Səhiyyə Nazirli-
yinə bağışlanmışdır.
Oxucular “Heydər Əliyev Fondunun mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyəti” böl-
məsində  Fondun  mədəniyyət  sahəsindəki  fəaliyyəti  ilə  də  tanış  ola  biləcəklər. 
Azərbaycan muğam sənətinin inkişafı və onun ənənələrinin qorunub saxlan-
masını nəzərdə tutan “Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçivəsində 2005­ci 
ildə Parisdə – UNESCO­nun qərargahında 24 muğam ustasının ifasında səs-
lənmiş muğamların toplandığı “Qarabağ xanəndələri” musiqi albomunun təq-
dimatı keçirilmişdir. 
Fondun prezidentinin təşəbbüsü ilə UNESCO Azərbaycan muğamını bəşə-
riyyətin  şifahi  və  qeyri­maddi  irsinin  şah  əsərləri  siyahısına  daxil  etmişdir. 
Azərbaycan və dünya musiqisinin incisi olan muğamların qorunub saxlanması 
və inkişafı, dünyada yayılması və beynəlxalq muğam tədbirlərinin keçirilməsi 
məqsədi ilə Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi inşa edilir.
Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 120 illiyi münasi-
bətilə  bir  il  davam  edən  muğam  telemüsabiqəsi  keçirilmiş,  Heydər  Əliyev 
adına Sarayda müsabiqə iştirakçılarının və muğam ustadlarının konserti təş-
kil edilmişdir.
Kitabın “Beynəlxalq əməkdaşlıq” adlı bölməsində qeyd olunur ki, Fondun 
beynəlxalq  əməkdaşlığı  ilbəil  genişlənir.  2005­ci  ildən  başlayaraq  BMT­nin 
İnkişaf  Proqramı  ilə  əməkdaşlıq  çərçivəsində  “Kor  və  görmə  qabiliyyəti  zəif 
olan  insanların  informasiya­kommunikasiya  texnologiyalarına  çıxışının  təmin 
edilməsi” Proqramına start verilmişdir. Respublikamızda kor və ya görmə qabi-

---

82
liyyəti zəif olan şəxslərin sayı təxminən 40 min nəfərdir. Heydər Əliyev Fondu 
onlara əlavə imkanlar yaratmaq mexanizmi kimi informasiya­kommunikasiya 
texnologiyalarından (İKT) istifadəni zəruri saymışdır. 
Fondun  UNESCO  ilə  birgə  keçirdiyi  “UNESCO­Azərbaycan:  gələcəyə 
körpü”  mövzusunda  konfransda Azərbaycanın  təhsil  sistemində  aparılan  isla-
hatlar, Avropa  təhsil  sisteminə  inteqrasiya  və  digər  məsələlər  müzakirə  olun-
muşdur.  Azərbaycanın  tarixi  və  mədəni  ənənələrini,  mövcud  tolerantlığını 
nəzərə alaraq, Latın Mədəniyyəti Akademiyası özünün sayca XIII konfransını 
2006­cı il aprelin 24­də Bakıda Heydər Əliyev Fondu ilə birgə keçirmişdir. 
“Avrasiyada mədəniyyət müxtəlifliyi: Azərbaycan – sivilizasiyalararası dia-
loqun keçmişi və bu günü” mövzusunda konfransda iştirak edən xarici qonaq-
lar  ölkəmizdə  dini  etiqad  azadlığının,  dini  dözümlülüyün  yüksək  səviyyədə 
olduğunu, Azərbaycanın Şərq və Qərb sivilizasiyalarının ən yaxşı ənənələrini 
özündə birləşdirdiyini faktlarla vurğulamışlar.
“Orta əsr əlyazmalarında tibb və əczaçılıq” mövzusunda birinci beynəlxalq 
konfrans  da  Bakıda  keçirilmişdir.  Əlyazmalar  İnstitutunda  saxlanılan  qədim 
təbabətə  dair  3  nadir  tibb  əlyazması  Fondun  dəstəyi  ilə  konfrans  ərəfəsində 
UNESCO­nun  Dünya Yaddaşı  Proqramının  Beynəlxalq  Siyahısına  daxil  edil-
mişdir. Vaşinqton Elmlər Akademiyası ilə birgə təşkil edilmiş konfransın açılış 
mərasimi 2006­cı il iyunun 12­də Heydər Əliyev Fondunda keçirilmişdir. Kon-
fransın keçirildiyi günlərdə Fondda qədim əlyazmaların sərgisi təşkil olunmuş-
dur. Konfransın növbəti iclasları Yevlax və Şəki şəhərlərində keçirilmişdir.
İSESCO  ilə  əməkdaşlıq  da  uğurla  inkişaf  edir.  Ötən  il  Mehriban  xanım 
Əliyeva islam dünyasının bu nüfuzlu qurumunun ilk qadın xoşməramlı səfiri 
seçilmişdir. Heydər Əliyev Fondu ilə İSESCO arasında əməkdaşlıq haqqında 
protokol imzalanmışdır.
Azərbaycan  həqiqətlərinin  yayılmasına  həmişə  xüsusi  önəm  verən  Fond 
bu  ilin  əvvəlindən  etibarən  Xocalı  faciəsinin  15­ci  ildönümü  ərəfəsində 
xüsusi layihə həyata keçirmişdir. 16 ölkədə anma tədbirləri təşkil olunmuş, 
erməni  fa şizminin  iç  üzünü  açıb  göstərən  “Qarabağ  həqiqətləri”  toplusu  və 
onun elektron versiyaları yayılmış, “Xocalı soyqırımı” filmi nümayiş etdiril-
mişdir. Real faktlara, fotosənədlərə istinadla aparılan bu təbliğat kampaniyası 
on minlərlə avropalıya Qarabağ həqiqətləri, Xocalı soyqırımı, Ermənistanın 
ölkəmizə  qarşı  həyata  keçirdiyi  təcavüzkar  işğalçılıq  siyasəti  haqqında  əsl 
həqiqətləri çatdırmışdır.
Sosial sahə Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyətində əhəmiyyətli yer tutur və 
“Heydər Əliyev Fondunun sosial sahədəki fəaliyyəti” adlı bölmədə əks olun-
muşdur. Qaradağ rayonunun Lökbatan qəsəbəsində 20 min sakinin su təminatı-
nın yaxşılaşdırılmasına imkan verən boru kəməri çəkilmişdir.
Şamaxı  şəhərində  müvəqqəti  məskunlaşmış  məcburi  köçkün  ailələri  üçün 
16 mənzilli bina əsaslı təmir olunmuş, ev əşyaları və avadanlıqla təmin edil-

---

83
mişdir.  1941­1945­ci  illər  müharibəsində  qələbənin  60  illiyinə  həsr  olunmuş 
mərasim keçirilmiş, Xəzər rayonunun Türkan qəsəbəsində abidə ucaldılmışdır. 
Kimsəsiz, qaçqın və məcburi köçkün ailələrindən olan uşaqlar üçün hər il ölkə-
nin ən iri saraylarında Yeni il və Novruz şənlikləri təşkil edilir.
Ekologiya  sahəsində  2007­ci  ilin  Novruz  bayramı  ərəfəsində  Fond  Bakı 
ətrafındakı istifadəsiz sahələrdə 20 min həmişəyaşıl tingin əkilməsi ilə “Hərə-
miz  bir  ağac  əkək!”  layihəsinə  start  vermişdir.  Qısa  zamanda  respublikanın 
bütün şəhər, qəsəbə və kəndlərində vətəndaşlar, ayrı­ayrı kollektivlər bu çağı-
rışa qoşularaq, yaşıllaşdırma kampaniyasına başlamışlar. Ətraf mühitin sağlam-
laşdırılmasına,  təmiz  hava,  təmiz  ekologiyaya  töhfə  olan  layihə  çərçivəsində 
respublikanın hər yerində yüz minlərlə yeni ağac əkilmiş, təzə parklar, bağlar, 
yaşıl xiyabanlar salınmışdır. Təşəbbüsün hər il mövsümi olaraq davam etdiril-
məsi nəzərdə tutulur.
Fond elm və texnologiya sahəsində fəaliyyətə də böyük əhəmiyyət verir. 
2005­ci  ildə  Mehriban  xanımın  təşəbbüsü  ilə  respublikanın  internet  məka-
nında  məlumat  bazasının  zənginliyinə  görə  analoqu  olmayan  “Azərbaycan” 
portalı  yaradıldı.  12  bölmədən  ibarət  4  min  səhifəlik  portalda  toplanmış 
konkret  məlumatlar Azərbaycanla  bağlı  istənilən  mövzuda  informasiya  əldə 
etməyə imkan verir.
Fondun  nəşrlərinə  “Qarabağ  həqiqətləri”  toplusu,  “Azərbaycana  qarşı 
mü haribə:  mədəni  irsin  hədəfə  alınması”,  “Müharibə  və  tarixi­mədəniyyət 
abidələrimiz”,  xarici  nəşrlərdən  tərcümə  edilmiş  Murad  Adcinin  “Türklər 
və  dünya:  munis  tariximiz”, ABŞ­ın  Mərkəzi Asiya­Qafqaz  İnstitutu  –  İpək 
Yolu Araşdır malar Proqramının rəhbərləri Frederik Starr və Svante Kornellin 
“Bakı­Tbilisi­Ceyhan  boru  kəməri:  Qərbə  açılan  neft  pəncərəsi”,  “Azərbay-
can təbiəti”, Linda Li Rattonun “Yuxuların çin olduğu yerdə”, Rudolf İvano-
vun “Bəyazidin müdafiəsi: həqiqət və yalan”, “Əlahəzrətin general­adyutantı” 
kitabları  bu  qə bildəndir.  Dünya  şöhrətli  musiqiçi  M.Rostropoviçə  və  xanımı 
Q.Vişnevskayaya  həsr  edilmiş  musiqi  albomu  da  populyarlıq  qazanmışdır. 
İSESCO ilə birlikdə görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın “Yeni ərəb 
ədəbiyyatının korifeyləri” kitabı ərəb dilində nəşr edilmişdir.
“Xatirə  Kitabından  səhifələr”  adlanan  ikinci  kitabda  Fondu  ziyarət  etmiş 
dövlət  və  hökumət  başçılarının,  dünyada  tanınmış  elm,  mədəniyyət  və  incə­
sənət xadimlərinin, beynəlxalq təşkilatların rəhbərlərinin bir qisminin təəssürat-
ları verilmişdir.
Heydər Əliyev Fondu nəfis tərtibatda “Fəxri xiyaban” kitabını nəşr etmiş-
dir. Etiraf etmək lazımdır ki, xarici ölkələrdən gələn qonaqların hər zaman üz 
tutduğu  Fəxri  xiyaban  haqqında  belə  elmi­kütləvi  nəşrə  böyük  ehtiyac  duyu-
lurdu və Fond bu boşluğu doldurmuşdur.
Soraq kitabında toplanmış, Azərbaycan və ingilis dillərində hazırlanmış ma­
teriallar ulu öndər Heydər Əliyevin nəsillərə örnək olan həyat yolu haqqında 

---

84
yığcam məqalə ilə başlayır. Burada xalqımızın dahi oğlunun Fəxri xiyabandakı 
qəbirüstü abidə kompleksinin şəkli də dərc olunmuşdur.
Digər materiallar isə ensiklopedik qaydada əlifba sırası ilə verilmişdir. Təbii 
ki, Azərbaycan oxucularının bir qismi, xüsusilə yaşlı və orta nəslin nümayən-
dələrinin  Fəxri  xiyabanda  dəfn  olunmuş  insanların  çoxu  barədə  məlumat-
ları vardır. Ancaq gənc nəsli və ölkəmizə gələn xarici qonaqları nəzərə alsaq, 
deməliyik ki, Heydər Əliyev Fondu bu təşəbbüsü ilə çox böyük maarifləndirici 
və təbliğat işi görmüşdür.
Azərbaycanın  görkəmli  maarifçi,  yazıçı  və  şairlərindən  Cəlil  Məmməd­
quluzadə,  Həsən  bəy  Zərdabi,  Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiyev,  Məmməd  Səid 
Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Cəfər Cabbarlı, Abdulla Şaiq, Əli Nəzmi, 
Səməd  Vurğun,  Süleyman  Rəhimov,  Rəsul  Rza,  Vahid,  Mirzə  İbrahimov, 
Mehdi Hüseyn, Süleyman Rüstəm, Əli Vəliyev, İsmayıl Şıxlı, Sabit Rəhman, 
Cabir Novruz, İlyas Əfəndiyev, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Nəbi Xəzri, 
Yusif Səmədoğlu və başqalarının tərcümeyi­halı, yaradıcılığı haqqında verilən 
məlumatlar çox qısa, informasiya xarakteri daşısa da, ümumi təsəvvür yaradır.
Fəxri Xiyabanda dəfn edilənlər içərisində mədəniyyət və incəsənət xadim-
ləri üstünlük təşkil edir. Bu siyahıda birinci yeri, şübhəsiz ki, xalqımıza böyük 
şöhrət  gətirmiş,  Şərqdə,  o  cümlədən  Azərbaycanda  professional  musiqinin, 
opera və baletin banisi, əsərləri bir çox dillərə tərcümə olunaraq dünya musiqi 
mədəniyyətinin qızıl fonduna daxil olmuş dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli tutur.
Müslüm  Maqomayev,  Qara  Qarayev,  Fikrət  Əmirov,  Niyazi,  Mikayıl 
Abdullayev,  Qəmər  Almaszadə,  Rəşid  Behbudov,  Leyla  Bədirbəyli,  Bəşir 
Səfəroğlu,  Bülbül,  Cahangir  Cahangirov,  Səid  Rüstəmov,  Vasif Adıgözəlov, 
Həqiqət  Rzayeva,  Hüseynqulu  Sarabski,  Mərziyə  Davudova,  Fuad  Əbdür-
rəhmanov,  Mehdi  Məmmədov,  Seyid  Şuşinski,  Ələsgər  Ələkbərov,  Şövkət 
Ələkbərova, Tofiq Quliyev, Süleyman Ələsgərov, Kamil Əliyev, Mirzağa Əli-
yev,  Hüseyn  Ərəblinski,  Sidqi  Ruhulla,  Mikayıl  Hüseynov,  Lətif  Kərimov, 
Hökumə  Qurbanova,  Soltan  Hacıbəyov,  Əzim  Əzimzadə,  Sara  Qədimova, 
Leyla Vəkilova, Nəsibə Zeynalova və başqalarının adı xalqımızın yaddaşına 
əbədi  həkk  olunmuşdur.  Onların  adı,  sənəti  mədəniyyət  tariximizdə  əbədi 
yaşayacaq, nəsillərə örnək olacaqdır.
Oxucular dövlət xadimləri və ictimai xadimlərdən Əziz Əliyev, İmam Mus-
tafayev,  Seyidcəfər  Pişəvəri,  Şıxəli  Qurbanov,  Afiyəddin  Cəlilov,  Arif  Hey-
dərov, Kamran Hüseynov, Əliş Ləmbəranski, Süleyman Vəzirov, əmək qəhrə-
manları Qurban Abbasov (Neftçi Qurban), Ağa Nemətulla, Bəsti Bağırova, Əli 
Əmirov və başqaları haqqında da yığcam məlumat ala biləcəklər.
Xalqımızın yetirdiyi alimlər zaman­zaman ölkəmizdə və onun hüdudların-
dan kənarda elmi ixtiraları, sanballı tədqiqatları ilə özlərinə və mənsub olduq-
ları  diyara  şərəf­şöhrət  qazandırmış,  elmi­texniki  tərəqqiyə  töhfələrini  ver-
mişlər. Akademiklər Zərifə Əliyeva, Heydər Hüseynov, Yusif Məmmədəliyev, 

---

85
Azad Mirzəcanzadə, Həsən Abdullayev, Ziya Bünyadov, Məmməd Arif, Mus-
tafa Topçubaşov və başqaları belələrindəndir. 
Azərbaycan xalqı həmişə özünün qəhrəman oğulları ilə fəxr etmişdir. İkinci 
Dünya müharibəsində və dinc quruculuq dövründə igidliyi, şücaəti, sərkərdə-
lik qabiliyyəti ilə seçilmiş generallar Akim Abbasov, Mahmud Əbilov, Səlahəd-
din  Kazımov,  Məlik  Məhərrəmov,  Hüseyn  Rəsulbəyov,  Hacıbaba  Zeynalov 
və  başqaları  haqqında  verilmiş  məlumatlar,  heç  şübhəsiz,  gənc  nəslin  hərbi 
vətənpərvərlik tərbiyəsi baxımından da faydalıdır.
Erməni  millətçilərinin  əzəli  torpağımız  olan  Dağlıq  Qarabağı  ələ  keçir-
mək niyyəti ilə başladıqları silahlı təcavüz nəticəsində on minlərlə vətən oğlu 
torpaqlarımızın  müdafiəsi  uğrunda  döyüşlərdə  həlak  olmuşdur.  Azərbayca-
nın  tanınmış  oğullarının  bəziləri  isə  ermənilərin  fitnəkar  qəsdlərinin  qurbanı 
olmuşlar. Onların bir qrupu – 1991­ci il noyabrın 20­də Dağlıq Qarabağda – 
Qarakənd yaxınlığında vurulmuş vertolyotda həlak olanlar – sabiq daxili işlər 
naziri,  general­mayor  Məhəmməd  Əsədov,  Azərbaycanın  ilk  dövlət  katibi, 
istedadlı alim Tofiq İsmayılov, Baş prokuror İsmət Qayıbov, dövlət xadimləri, 
Nazirlər  Soveti  sədrinin  müavini  Zülfi  Hacıyev,  Vəli  Məmmədov,  tanınmış 
publisist­jurnalist Osman Mirzəyev və başqaları Fəxri Xiyabanda dəfn edilmiş-
lər. Kitabda onların hər biri haqqında qısa məlumat verilmişdir.
Fəxri  Xiyaban  haqqında  kitabı  vərəqlədikcə  xalqımızın  tolerantlığı, 
müxtəlif din və dillərə mənsub insanlara eyni dərəcədə xoş münasibəti, hör-
mət və ehtiramla yanaşması, humanizmi də aydın görünür. Fəxri Xiyabanda 
müxtəlif  millətlərin  nümayəndələri  dəfn  olunmuşdur  və  kitabda  onların 
haqqında məlumat vardır.
Ümumiyyətlə, “Fəxri xiyaban” kitabında 242 nəfər haqqında məlumat top-
lanmışdır.
Kitabın  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  nəşr  edilib  ictimaiyyətə  çatdırılması 
ulu  öndərin  adını  daşıyan  Fondun  xalqımızın  tərəqqisinə  xidmətinin,  zən-
gin  tarix  və  mədəniyyətinə  hörmət  və  ehtiramının  nümunəsi,  qurumun  bu 
istiqamətdə ardıcıl fəaliyyətinin, nəcib təşəbbüslərinin növbəti təzahürüdür.
Heydər Əliyev Fondu “Qarabağ haqqında həqiqətlər” seriyasından “Azər-
baycana qarşı müharibə: mədəni irsin hədəfə alınması” (“War Against Azerbai-
jan: Targeting Cultural Heritage”) kitabını hazırlamışdır. 
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin və Heydər Əliyev Fon-
dunun birgə hazırladığı kitab işğalçı Ermənistanın Azərbaycan mədəniyyətinə, 
maddi­mənəvi irsimizə qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirdiyi vandalizm 
siyasətindən və onun acı nəticələrindən bəhs edir.
İngilis  dilində  olan  kitab  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  nəşr  olunmuşdur. 
Kitab “Qafqaz albanlarının dini memarlıq irsi” və Azərbaycanın işğal altındakı 
bütün  rayonlarında  mədəni  irsimizin  məruz  qaldığı  erməni  vəhşiliklərindən 
bəhs edən yazılı və illüstrativ materiallardan ibarətdir.

---

86
Giriş  hissədə  Azərbaycan  tarixi  haqqında  qısa  arayış  verilir.  Burada 
uzun  illər  ərzində  ölkəmizdə  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  əldə  olunmuş 
maddi­mədəniyyət nümunələri xatırladılır, yer üzündə qədim insan məskən-
lərindən  biri  olan Azərbaycan  ərazisində  meydana  gəlmiş  erkən  sivilizasi-
yadan,  əcdadlarımızın  yaratdığı  rəngarəng  memarlıq  abidələrindən  söhbət 
açılır.  Azərbaycanda  qədim  dövlətçilik  ənənələri  barədə  məlumat  verilir, 
ötən  nəsillərin  hər  birinin  mədəni  irsimizdə  öz  payı  olduğu  vurğulanır. 
Azərbaycan ərazisində müxtəlif dinlərin – bütpərəstlik, zərdüştilik və xris-
tianlığın yaranması tarixindən danışılır, bunların hər birinin mədəni­mənəvi 
irs xəzinəsinə töhfə verdiyi bildirilir. Kitabda ərəb istilasından sonra Qafqaz 
Albaniyası  əhalisinin  əsasən  islamı  qəbul  etməsi,  bəzi  dağlıq  bölgələrdə  isə 
xristianlığın  qalması  vurğulanır.  Sonrakı  dövrlərdə  yaranmış  Salarilər,  Şəd-
dadilər,  Atabəylər,  Hülakülər  (Elxanilər),  Qaraqoyunlular,  Ağqoyunlular  və 
Səfəvilər  kimi  tarixi  Azərbaycan  dövlətlərindən  bəhs  olunur.  Bildirilir  ki, 
XIX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  şimal  ərazilərinin  Rusiya  tərəfindən 
işğalından  sonra  çarizmin  mürtəce  demoqrafik  siyasəti  nəticəsində  bu  yer-
lərə İran və Türkiyədən on minlərlə erməninin köçürülməsi, əslində, gələcək 
dramatik­faciəvi hadisələrin əsasını qoymuşdur. Rusiyada bolşeviklərin haki-
miyyətə  gəlməsindən  sonra  Azərbaycanın  tarixi  torpaqları  hesabına  Ermə-
nistan  Respublikası  yaradılmışdır.  Bundan  daha  da  şirnikən  erməni­daşnak 
millətçiləri Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını davam etdirmiş, keçmiş SSRİ 
rəhbərliyi bu işdə faktiki olaraq onlara himayədarlıq etmişdir.
“Qafqaz albanlarının dini memarlıq irsi” adlanan bölmədə Qafqaz Alba-
niyası  dövrünə  aid  abidələrdən  geniş  bəhs  olunur.  Bu  da  təsadüfi  deyildir. 
Çünki  tarixi  faktları  saxtalaşdırmağa  adət  etmiş  ermənilər  indi  də  Qafqaz 
Albaniyası dövlətinin erməni etnosu tərəfindən yaradılması və deməli, həmin 
dövrə  aid  xristian  abidələrinin  də  ermənilərə  mənsub  olması  kimi  sərsəm 
təbliğatla  məşğuldurlar. Azərbaycan  tarixçilərinin  bu  məsələ  ilə  bağlı  bəya-
natında  deyilir:  “Qarabağın  yüz  ildən  çox  müddət  ərzində  arxeoloji  tədqiqi 
prosesində  nə  dağlıq,  nə  də  düzən  Qarabağda  heç  bir  erməni  yaşayış  yeri, 
nekropolu,  qalası  və  s.  aşkar  olunmamışdır. Azərbaycan  arxeoloqlarının  on 
illər boyunca apardıqları arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qarabağ ərazisində 
paleolit  dövrünə  aid Azıx,  Tağlar,  Zar  mağara  düşərgələri,  eneolit  dövrünə 
aid  Çalağantəpə,  Leylatəpə  və  s.  abidələr,  ilk  tunc  dövrünə  aid  Xankəndi, 
Üçoğlan, Göytəpə, Qarahacılı abidələri, orta tunc və son tunc dövrlərinə aid 
Üzərliktəpə, Xocalı, Dovşanlı, Axmaxı, Sırxavənd, Sarıçoban, Qarabulaq abi-
dələri, habelə antik dövrə və ilk orta əsrlərə aid Covurqala və digər çoxsaylı 
abidələr aşkar edilmişdir. Dünya elmi ictimaiyyəti, o cümlədən erməni alim-
lərinin  özləri  də  bütün  bu  tarixi  abidələrin Azərbaycanın  qədim  sakinlərinə 
məxsus olduğunu birmənalı şəkildə qəbul etmişlər”.

---

87
Kitabda  qeyd  olunur  ki,  Qafqaz Albaniyası  cənubda Araz  çayından  tut-
muş,  şimalda  Dərbəndə  kimi  ərazini  əhatə  edirdi.  Baxmayaraq  ki,  Alba-
niyada  xristianlıq  IV  əsrdə  dövlət  dini  elan  edilmişdir,  onun  təbliği  hələ  I 
əsrdə  başlamışdı.  İndiki  Şəki  rayonunun  Kiş  kəndindəki  kilsə  Alban  kil-
sələrinin  anası  hesab  olunurdu.  Bu  təkcə  Albaniya  ərazisində  deyil,  eyni 
zamanda Cənubi Qafqazda ilk kilsə idi.
Sonralar  Albaniyanın  birinci  paytaxtı  olan  Qəbələdə,  indiki  Oğuz,  Qax, 
Zaqatala, Balakən rayonları ərazisində və başqa yerlərdə kilsələr tikilmişdi.
Kitabda  Şimali  Azərbaycan  xanlıqları  Rusiyaya  birləşdirildikdən  sonra 
erməni Qriqorian kilsəsinin Alban kilsəsinə qarşı məkrli siyasətindən və nə­
hayət, Peterburq Sinodu vasitəsilə onun fəaliyyətinə son qoyulmasından geniş 
bəhs olunur. Eyni zamanda vurğulanır ki, Qriqorian kilsəsinin bu siyasəti həm 
də  xristian  albanların  və  onların  abidələrinin  erməniləşdirilməsi  siyasəti  ilə 
müşayiət olunurdu. Lakin albanların çoxu buna qarşı çıxmış və islamı qəbul 
etmişdilər. Bu fakt XIX əsrə aid statistik məlumatlarla da sübut olunur. Həmin 
faktlar  Rusiya  imperiyasının  nümayəndələri  tərəfindən  toplanılmış  və  çap 
etdirilmişdir. Özü də albanların islamı qəbul etməsi elə bir dövrdə baş verirdi 
ki, o vaxt Rusiyada müsəlmanların vəziyyəti xristianlara nisbətən çox əlveriş-
siz idi. Bununla belə, albanlar erməniləşməyə yox, müsəlmanlığı qəbul edib 
alban  olaraq  qalmağa  üstünlük  verirdilər.  Eyni  zamanda,  erməni  kilsəsinin 
bütün təzyiqlərinə baxmayaraq, Azərbaycanın indiki Qəbələ və Oğuz rayon-
larında yaşayan udinlərin o vaxtkı nəsilləri erməniləşmədilər, öz dillərini və 
adət­ənənələrini saxladılar.
Kitabda  işğal  olunmuş  rayonlar  üzrə  abidələrin,  mədəniyyət  ocaqlarının 
siyahısı,  xəritələr  verilmişdir.  Bu  siyahılara  Şuşa  rayonundan  279,  Kəlbəcər 
rayonundan  255,  Laçın  rayonundan  345,  Qubadlı  rayonundan  209,  Zəngilan 
rayonundan 171, Cəbrayıl rayonundan 169, Füzuli rayonundan 148, Xocavənd 
rayonundan 76, Xocalı rayonundan 62, Ağdam rayonundan 126, Tərtər rayo-
nundan 18 obyekt daxil edilmişdir.
Kitabda,  eyni  zamanda  işğal  altındakı  bölgələrimizdə  və  Ermənistan  əra-
zisindəki tarix və mədəniyyət abidələrimizin əvvəlki və indiki vəziyyəti haq­
qında  materiallar  yer  almışdır.  Kitabda  vurğulanır  ki,  ermənilərin  bu  gün  də 
davam  edən  dağıdıcılıq  siyasəti  Azərbaycan  mədəniyyətinə  zərbə  vurmaq 
məqsədi daşıyır. Qarabağın işğal altındakı şəhər və qəsəbələrində, o cümlədən 
Şuşada abidələrin dağıdılması, onların memarlıq əlamətlərinin dəyişdirilməsi, 
“arxeoloji qazıntılar” pərdəsi altında “erməniləşdirilməsi” bu ərazilərin və abi-
dələrin Azərbaycana  məxsusluğuna  dair  bütün  əlamətlərin  məhvinə  yönəlmiş 
uzunmüddətli hədəflərdir. 1994­cü ildə imzalanmış atəşkəs sazişindən keçən 13 
ildə baş verənlərin təhlili göstərir ki, bu müddət ərzində ermənilərin dağıtdığı 
abidələrin sayı hərbi əməliyyatların getdiyi illərdə dağıdılmış abidələrin sayın-
dan çoxdur. Nadir kolleksiyası olan Kəlbəcər tarix­diyarşünaslıq muzeyi, Şuşa, 

---

88
Laçın, Ağdam muzeyləri və başqaları dağıdılmış, onların eksponatları dünyanın 
müxtəlif ölkələrində satışa çıxarılmışdır. Məsələn, Natəvanın, Üzeyir Hacıbəy­
linin Bülbülün güllələnmiş tunc heykəlləri Şuşadan aparılaraq, sonradan Gür-
cüstanda  satışa  çıxarılmış  və  Azərbaycan  hökuməti  bunları  500  min  dollara 
alıb Bakıya gətirmişdir. Londondakı Sotbi hərracında Laçın tarix­diyarşünaslıq 
muzeyinə məxsus eksponat 80 min dollara satılmışdır.
Kitabda  qeyd  olunur  ki,  ermənilərin  işğal  olunmuş  ərazilərdə  həyata  ke­
çirdikləri  vəhşiliklərindən  biri  də  tarixi  abidələrdə  və  ayrı­ayrı  tikililərdə  
Azərbaycan­müsəlman elementlərini erməni xaçı və yazıları ilə əvəz etmələridir.
Kitabda  işğal  olunmuş  rayonların  tarix­mədəniyyət  abidələrinin  bir  çoxu-
nun əvvəlki görünüşünü və indiki dağılmış vəziyyətini əks etdirən fotoşəkillər 
geniş yer tutur. Eyni zamanda hər bir rayonun abidələri olan ərazilərin kosmos-
dan çəkilmiş şəkilləri verilmişdir.
Kitabda  indiki  Ermənistan  ərazisindəki Azərbaycan  abidələri,  o  cümlədən 
Urud kəndindəki məşhur kitabələr, İrəvandakı Sərdar sarayı, Göy məscid, Şah 
İsmayıl məscidi və s. azərbaycanlıların tarixi­etnik torpaqlarından deportasiyası 
barədə geniş məlumat da əksini tapmışdır.
Kitabın  daha  bir  üstünlüyü  ona  buradakı  materialların  əks  olunduğu  bir 
multimedia və bir video diskin əlavə olunmasıdır.
İlk  növbədə  beynəlxalq  ictimaiyyət  üçün  nəzərdə  tutulmuş  bu  kitabın 
ölkəmizin işğal olunmuş torpaqlarında, eləcə də indiki Ermənistan ərazisin-
dəki tarix və mədəniyyət abidələrini məhv etməklə bu yerlərin azərbaycanlı-
ların tarixi­etnik torpaqları olmasını təsdiqləyən izləri itirmək məqsədi daşı-
yan  erməni  millətçi­daşnak  siyasətinin  mahiyyətini  ifşa  etmək  baxımından 
müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bu qiymətli nəşr erməni vandalizmi nəticəsində 
məhv  olunan  mədəni  sərvətlərimiz  haqqında  dünya  ictimaiyyətinə  dolğun 
mə lumat çatdırmaqla yanaşı, gələcək nəsillərin də həmin həqiqətləri bilməsi 
üçün sənədli mənbədir.
Onu  da  qeyd  edək  ki,  yeni  nəşrlə  bağlı  www.war-culture.az  domeni  olan 
internet səhifəsi də yaradılmışdır.
Heydər  Əliyev  Fondu Azərbaycanın  xalq  artisti,  görkəmli  muğam  ifaçısı, 
professor Arif Babayevin 70 illik yubileyinə həsr olunmuş “Arif Babayev 70” 
musiqi albomu hazırlamışdır. Alboma Azərbaycan və ingilis dillərində nəfis tər-
tibatda nəşr edilmiş kitab və xanəndənin xalq mahnıları, təsniflər və muğamlar-
dan ibarət 4 ədəd kompakt diski daxildir.
Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  1998­ci  ilin  bahar  bayramı  şənliyində 
ədəbiyyat və incəsənət xadimləri ilə söhbəti zamanı dediyi “...Arif bizim böyük 
müğənnimizdir”  kəlamı  ilə  başlayan  kitab Arif  Babayevin  ulu  öndər  Heydər 
Əliyev, Prezident İlham Əliyev, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNES-
CO­nun və İSESCO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban 
xanım Əliyeva ilə birgə çəkdirdiyi şəkillərlə zəngindir.

---

89
Kitabda  Mehriban  xanım  Əliyevanın  muğam  ifaçıları  ilə  görüşlərini, Arif 
Babayevin  səhnədə  canlandırdığı  rolları  əks  etdirən,  sənətkarın  müəllimləri, 
tələbələri və ailəsi ilə çəkdirdiyi şəkillər də yer almışdır.
Nəşrdə görkəmli muğam ifaçısı Arif Babayevin ömür yoluna, yaradıcılığına 
nəzər salınmış, onun muğam sənətinin inkişafındakı xidmətlərindən bəhs olun-
muşdur. Bildirilmişdir ki, gənc yaşlarından fitri istedadı ilə diqqəti cəlb edən 
Arif Babayev qısa müddətdə xalq arasında böyük rəğbət qazanmışdır. 1964­cü 
ildə  M.Maqomayev  adına  Azərbaycan  Dövlət  Filarmoniyasının  solisti  olan 
gənc müğənni 1966­cı ildə xalq artisti Əfrasiyab Bədəlbəylinin dəvəti ilə Azər-
baycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında fəaliyyətə başlayıb. 2006­cı 
ilədək  bu  teatrda  çalışan  Arif  Babayev  müxtəlif  illərdə  “Leyli  və  Məcnun”, 
“Əsli  və  Kərəm”  operalarında  Məcnun,  Kərəm,  “Aşıq  Qərib”də  Qərib,  “Şah 
İsmayıl”da Şah İsmayıl, “Gəlin qayası”nda Camal rollarının ən mahir ifaçıla-
rından olmuşdur. Onun iştirakı ilə “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm” və s. 
opera tamaşaları bu gün də musiqimizin qızıl fondunda saxlanılır.
Kitabda  qeyd  olunur  ki,  Arif  Babayev  mahir  muğam  ifaçısı  kimi  təkcə 
Vətəni Azərbaycanın deyil, bütün Şərqin xanəndəsidir. Ustad sənətkarın oxu-
duğu “Şur”, “Rast”, “Bayatı­Şiraz”, “Çahargah”, “Mirzə Hüseyn segahı”, “Za
bul  segah”,  “Segah”  muğamları,  xalq  mahnıları,  təsniflər,  bəstəkar  mahnıları 
artıq musiqi mədəniyyətimizin xəzinəsinə daxil olmuşdur.
Kitabda Arif  Babayevin  pedaqoji  fəaliyyətindən  də  bəhs  edilmişdir.  Vur-
ğulanmışdır  ki,  xanəndə Azərbaycan  Dövlət  Konservatoriyasının  muğam  sin-
finin  ilk  müəllimlərindən  biri  olmuşdur. Azərbaycan  muğam  ifaçılarından  ilk 
dəfə professor elmi dərəcəsinə layiq görülmüş Arif Babayev hazırda Azərbay-
can Milli Konservatoriyasında muğam kafedrasının müdiridir. Onun yetirmələ-
rinin  çoxu  respublikamızın  tanınmış,  adlı­sanlı  xanəndələridir.  Xalq  artistləri 
Nəzakət  Teymurova,  Aygün  Bayramova,  əməkdar  artistlər  Könül  Xasıyeva, 
Gülüstan  Əliyeva,  Fehruz  Səxavət,  Cabir  Abdullayev,  opera  teatrının  solisti 
Səbuhi İbayev məhz ondan dərs almışlar.
Kitabda məlumat verilir ki, yüksək səhnə mədəniyyətinə sahib olan Arif 
Babayev  dünyanın  60­dan  çox  ölkəsində  qastrol  səfərində  olmuş,  muğam-
larımızın,  milli  musiqimizin  təbliğində,  sevilməsində  çox  böyük  xidmətlər 
göstərmişdir.
Kitabda Arif Babayevin 2005­ci və 2007­ci illərdə Heydər Əliyev Fondu-
nun prezidenti, UNESCO­nun və İSESCO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məcli­
sin  deputatı  Mehriban  xanım  Əliyevanın  şəxsi  təşəbbüsü  ilə  keçirilən,  bütün 
dünya azərbaycanlılarının sevə­sevə izlədikləri muğam müsabiqələrində daimi 
və ədalətli bir münsif kimi böyük hörmət qazanmasından söz açılmışdır.
Qeyd olunmuşdur ki, sənətkarın Opera və Balet Teatrının solisti və muğam 
ifaçısı kimi səmərəli xidmətləri dövlətimiz tərəfindən layiqincə qiymətləndiril-
mişdir.  O,  1978­ci  ildə  əməkdar,  1989­cu  ildə  respublikanın  xalq  artisti  fəxri 

---

90
adlarına layiq görülmüş, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Fərmanı ilə 1998­ci 
ildə “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur. 2002­ci ildən Azərbaycan Respubli­
kası  Prezidentinin  təqaüdçüsü  olan  Arif  Babayev  Prezident  İlham  Əliyevin 
2008­ci il 15 fevral tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan muğam sənətinin inkişa-
fındakı böyük xidmətlərinə görə “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilmişdir.
Kitabdakı “Könlüm keçir Qarabağdan” bölməsində xanəndənin yaradıcılığı 
ətraflı təhlil olunmuşdur.
Heydər  Əliyev  Fondu  “Muğamı  yaşadanlar”  adlı  buklet  nəşr  etmişdir. 
Buklet  Heydər  Əliyev  Fondunun  muğamın  qorunması  və  daha  geniş  miq-
yasda  təqdim  olunması  istiqamətində  həyata  keçirdiyi  layihələr  haqqında 
geniş məlumatı əks etdirir.
Buklet Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun və İSESCO­nun 
xoşməramlı  səfiri,  Milli  Məclisin  deputatı  Mehriban  xanım  Əliyevanın  giriş 
sözü ilə başlayır. 
Mehriban xanım Əliyeva Azərbaycan musiqi sənətinin zəngin və möhtəşəm 
abidəsi  olan  muğamın  uzun  tarixi  bir  yol  keçərək  əbədiyyətə  qovuşduğunu, 
milli  və  dünya  mədəniyyəti  üçün  zəngin,  mötəbər  və  mühüm  bir  abidə  kimi 
UNESCO­nun “Bəşəriyyətin şifahi və qeyri­maddi irsinin şah əsərləri” siyahı-
sına daxil edildiyini diqqətə çatdırır.
Mehriban xanım Əliyeva milli mənəvi dəyərlərimizin, həmçinin muğamın 
qorunması, inkişafı və təşviqi, onun zənginliyinin və dərin fəlsəfəsinin gələcək 
nəsillərə  çatdırılması  məqsədilə  Heydər  Əliyev  Fondunun  bir  sıra  uğurlu  la­
yihələr həyata keçirdiyini qeyd edir. 
Bukletdə Heydər Əliyev Fondunun muğamın qorunması və daha geniş miq-
yasda  təqdim  olunması  məqsədilə  həyata  keçiridiyi  layihələr  –  “Azərbaycan 
muğamları” layihəsi çərçivəsində “Qarabağ xanəndələri” musiqi albomu, Bey-
nəlxalq  Muğam  Mərkəzi,  Muğam  Müsabiqəsi  Proqramı  layihələri  haqqında 
geniş məlumat öz əksini tapmışdır. 
Bukletə “Muğam televiziya müsabiqəsi–2007” qaliblərinin qala­konsertindən 
ibarət DVD də daxildir. 
Heydər  Əliyev  Fondu Azərbaycanın  musiqi  mədəniyyəti  tarixində  xüsusi 
yeri olan xalq artisti, cazmen, pianoçu, bəstəkar Rafiq Babayevin yaradıcılığını 
əhatə edən musiqi albomu hazırlamışdır.
Layihənin  təşəbbüsçüsü,  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNES-
CO­nun və İSESCO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban 
xanım Əliyevadır.
MDB  ölkələrinin  və Azərbaycanın  dövlət  arxivlərindən  toplanmış  materi-
allar əsasında hazırlanmış alboma Rafiq Babayevin həyat və yaradıcılığından 
bəhs edən və yüksək poliqrafik səviyyədə buraxılmış kitab, nadir videoyazılar 
olan 2 DVD və sənətkarın əsərlərindən ibarət 8 CD daxildir. Disklər “SONY” 
firmasının Avstriyadakı studiyasında müasir texnologiya əsasında təmizlənərək 

---

91
yazılmışdır.  Kitabdakı  mətnlər  üç  dildə  –  Azərbaycan,  rus,  ingilis  dillərində 
verilmişdir. Kitab sənətkarın həyatının müxtəlif anlarının əks olunduğu fotoşə-
killərlə zəngindir.
İstedadlı cazmen, pianoçu və bəstəkar Rafiq Babayevin həyat və yaradıcı-
lığından  bəhs  edən  kitabda  bildirilir  ki,  Maestronun  caz  kompozisiyaları  boş 
yerdə  yaranmırdı.  Azərbaycan  xalqına  xas  olan  tolerantlıq,  digər  millətlərə, 
dinlərə  qarşı  qeyri­adi  dözümlülük,  başqa  mədəniyyətləri  həssaslıqla  qavra-
maq, çox güman ki, Maestronun yaradıcılığında özünü aydın göstərən Qərb caz 
intonasiyası  ilə  Şərq  muğam  mədəniyyətinin  yüksək  səviyyədə  birləşməsini 
mümkün etmişdir. 
Qeyd  olunur  ki,  Rafiq  Babayev  caz  kompozisiyalarını  qapalı  sovet  qada-
ğaları  çərçivəsində  bəstələməyə  başlamışdı.  Bunu  yalnız  cəsarətli  və  dərin 
mənəvi mədəniyyətə malik şəxsiyyətlər bacarırdı. 
Kitabda Rafiq Babayevin ömür və yaradıcılıq yolu geniş şəkildə işıqlandırı-
lır. Bildirilir ki, Rafiq Babayev bütün yaradıcılığı dövründə müxtəlif kollektiv-
lərlə dünyanın bir çox ölkələrinə qastrol səfərləri etmişdir. Onun fəaliyyətinin 
əsas amallarından biri nadir Azərbaycan musiqisini şöhrətləndirmək və xarici 
ölkələrin dinləyicilərinə çatdırmaq idi. Caz Rafiq Babayev üçün sadəcə həyat 
tərzi, özünü duymaq və ya yaradıcılıq imkanlarının təcəssümü deyildi. Bu həm 
də  sonsuz,  dərin  tədqiqat,  diqqətlə  öyrənmə  obyekti,  onun  kökünə,  heç  nəyə 
bənzəməyən musiqi dilinə nüfuz etmək idi. Bu mənada caz ondan ötrü özündə 
həqiqi və doğru­düzgün olanı açmağa qadir olan yeganə qüvvə idi.
Kitabda qeyd olunur ki, hər şeydən əvvəl, Rafiq Babayev bu gün Azərbay-
can cazının tarixi və ənənəsidir. 
Rafiq  Babayev  1994­cü  il  martın  19­da  erməni  terror  təşkilatlarının  Bakı 
Metropolitenində törətdiyi birinci terror aktı nəticəsində faciəvi surətdə həlak 
oldu. Bu albom həm də Ermənistanın xüsusi xidmət orqanlarının əli ilə törədil-
miş terror aktının qurbanı olan Rafiq Babayevin simasında erməni təcavüzü və 
terroru nəticəsində həlak olmuş bütün insanların xatirəsinə həsr edilir.
Heydər Əliyev Fondu tərəfindən hazırlanan bu albom böyük sənətkar Rafiq 
Babayevin yaradıcılıq irsinin qorunması və təbliğində böyük rol oynayacaqdır.
Heydər Əliyev Fondunun Azərbaycan muğam sənətinin inkişafı və qorun-
ması istiqamətində tədbirlərindən biri “Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçi-
vəsində “Qarabağ xanəndələri” musiqi albomunun nəfis şəkildə nəşr olunması 
və “Gülüstan” sarayında təqdimat mərasiminin keçirilməsidir. 
Alboma  “Qarabağ  xanəndələri”  adlı  Azərbaycan,  ingilis,  rus,  fransız 
dillərində olan kitab və 24 sənətçinin ifasında muğam parçalarından ibarət 
12 disk daxildir.
Kitabın ilk səhifəsindəki “Qarabağ muğam məktəbi” başlıqlı yazıda layihə-
nin müəllifi və rəhbəri Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun və 
İSESCO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əli-

---

92
yevanın Qarabağ muğam məktəbi haqqında fikirləri yer almışdır. Burada bil-
dirilir ki, Azərbaycan muğamı UNESCO­nun qərarı ilə dünya mədəniyyətinin 
misilsiz dəyərə malik şifahi, mənəvi sərvətləri sırasına daxil edilmişdir. 
Azərbaycanda muğamın tarixindən söz açan müəllif qeyd edir ki, muğam 
bütün  ölkədə  yayılsa  da,  onun  əsas  ocaqları  özlərinin  müstəqil  məktəblərini 
yaratmış əsas muğam yaradıcılığı mərkəzləri kimi Bakı, Şamaxı, Gəncə, Nax-
çıvan  və  Şuşa  sayılır.  Qarabağ  muğam  məktəbindən  bəhs  edən  müəllif  qeyd 
edir  ki,  bu  məktəbin  nümayəndələri Azərbaycan  xalqının  musiqi  mədəniyyə-
tini inkişaf etdirməklə, öz həmvətənlərinin ağıllarına, hiss və duyğular aləminə 
nəcib təsir göstərmişlər. 
Mehriban xanım Əliyeva bu layihənin də musiqi ənənələrinin qorunub sax-
lanması və zənginləşdirilməsinə sanballı töfhə verəcəyini vurğulamışdır.
Kitabın  “Qarabağ  xanəndələri”  adlı  hissəsində  Qarabağ  xanəndələri  haq­
qında ayrı­ayrılıqda dolğun məlumat verilmişdir. Kitabda Qarabağ xanəndələri-
nin şəkilləri də yer almışdır.
Albomda  Şərqin  bənzərsiz  muğam  ustalarından  24  sənətçinin  –  Cabbar 
Qaryağdıoğlunun,  Keçəçi  oğlu  Məhəmmədin,  Məşədi  Məhəmməd  Fərzəliye-
vin, Məcid Behbudovun, Seyid Şuşinskinin, Xan Şuşinskinin, İslam Abdulla-
yevin, Bülbülün, Zülfü Adıgözəlovun, Əbülfət Əliyevin, müasir muğam usta-
larının  ifasında  səslənən  muğam  parçaları  ürəkləri  riqqətə  gətirir,  xalqımızın 
qədim və zənqin mədəniyyəti barədə dinləyicidə əyani təsəvvür yaradır. 
Xüsusilə, əlamətdardır ki, Fondun bu layihəsi məhz Qarabağ xanəndələrinə 
həsr olunmuşdur. Bu, həm də Qarabağ torpağının acısını, Azərbaycanın haqq 
səsini muğam vasitəsilə bütün dünyaya çatdırmaq məqsədi daşıyır, hər bir azər-
baycanlıya  bu  fikri  aşılayır  ki,  belə  nadir  sənətkarlar  yetirən,  belə  möcüzəli 
musiqinin beşiyi olan Qarabağ torpağı yağı tapdağında, işğal altında, düşmən 
əlində qala bilməz. 
2005­ci ilin mart ayında UNESCO­nun qərargahında xoşməramlı səfirlərin 
illik toplantısında təqdimatı olmuş “Qarabağ xanəndələri” musiqi albomu çox 
böyük diqqət cəlb etmişdir. 
Heydər  Əliyev  Fondu  muğamı  qorumağı,  inkişaf  etdirməyi,  muğamın 
gözəlliyini,  onun  dərin  fəlsəfəsini  gələcək  nəsillərə  çatdırmağı  özünün 
mənəvi borcu sayır.
Heydər  Əliyev  Fondu  Azərbaycan  Respublikasının  xalq  artisti,  böyük 
sənətkar,  virtuoz  kamançaçalan  Habil  Mustafa  oğlu  Əliyevin  80  illik  yubile-
yinə həsr olunmuş musiqi albomu hazırlamışdır. 
Alboma kitab və kamança ustadının ifasında xalq, bəstəkar mahnıları, mu­
ğamlardan və sənətkarın özünün bəstələdiyi musiqi parçalarından ibarət 4 ədəd 
kompakt  disk  daxildir.  Kitab Azərbaycan  və  ingilis  dillərində  nəfis  tərtibatda 
nəşr edilmişdir.

---

93
Kitabda Habil Əliyevin ulu öndər Heydər Əliyev, Prezident İlham Əliyev, 
Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  və  İSESCO­nun  xoşmə-
ramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva ilə birgə çəkdir-
diyi şəkillər yer almışdır. Kitab, həmçinin sənətkarın həyat və yaradıcılığının 
müxtəlif  dövrlərini  əks  etdirən  fotoşəkillər,  müxtəlif  tədbirlərdə,  qastrollarda 
ailə və sənət dostları ilə çəkdirdiyi şəkilllərlə də zəngindir. 
Kitab  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  Habil  Əliyev  haqqında  dediyi 
“...Hər adam mühəndis də, həkim də, müəllim də, tacir də ola bilər, hamı tar, 
kamança çala bilər, ancaq sənin kimi çala bilməz. Ona görə də sən bu sənəti 
seçməyinlə  fəxr  edə  bilərsən.  Biz  də  sənin  kimi  kamança  çalan  Habillə  fəxr 
edirik” dəyərli sözləri ilə başlayır. Bu səhifədə Ümummilli Liderimiz Heydər 
Əliyev  tərəfindən  1997­ci  il  28  may  tarixli  fərman  ilə  Habil  Əliyevə  təqdim 
olunmuş “Şöhrət” ordeni diplomunun surəti də əks olunmuşdur. 
Kitbda  daha  sonra  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti  Mehriban  xanım 
Əliyevanın  Habil  Əliyevə  ünvanladığı  təbrik  məktubunun  surəti  verilmişdir. 
Sənətkarı 80 illik yubileyi və “İstiqlal” ordeni ilə mükafatlandırılmağı müna-
sibətilə təbrik edən Mehriban xanım Əliyeva sənətkarın Azərbaycan musiqisi-
nin inkişafındakı xüsusi rolunu qeyd etmiş və bundan sonra da xalqımızın xoş 
gələcəyi uğrunda yaşayıb­yaradacağına inandığını bildirmişdir. 
Kitabın  “Habil  Əliyev”,  “Habil  Kaman”  başlıqlı  yazılarında  sənətkarın 
ömür və yaradıcılıq yolu işıqlandırılmışdır. Qeyd olunur ki, Habil Əliyev tək
cə  doğma Azərbaycanın  deyil,  Şərqin,  bütün  türk  dünyasının  sevilən,  seçilən 
sənətkarıdır.  Habil  Əliyev  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  ­  Türkiyədə,  İranda, 
Misirdə,  Bolqarıstanda,  Əlcəzairdə,  İtaliyada,  Fransada, ABŞ­da,  İngiltərədə, 
Tunisdə,  Suriyada,  Hindistanda,  Yaponiyada  və  s.  ölkələrdə  qastrol  səfərlə-
rində Azərbaycan  musiqisini  dünya  xalqlarına  sevdirmişdir.  Ustad  sənətkarın 
ifa etdiyi “Sarı gəlin”, “Qaragilə”, “Dilbərim”, “Apardı sellər Saranı”, “Sona 
bülbüllər”,  “Sarıköynək”,  “Yaxan  düymələ”,  “Tello”,  “İrəvanda  xal  qalmadı” 
kimi xalq mahnıları, “Ana”, “Ay qız” (C.Cahangirov), “Sən­sən” (Ə.Tağıyev), 
“Həkim qız” (S.Rüstəmov), “Cücələrim” (Q.Hüseynli) və b. onlarca bəstəkar 
nəğmələri tamam başqa tərzdə, ifa əlvanlığı ilə səslənir. Habil Əliyevin ka man-
çada  çaldığı  “Segah”,  “Bayatı­Şiraz”,  “Cahargah”,  “Dilkəş”,  “Dügah”  özü­
nə məxsus üslubda, yeni çalarda, təzə ovqatda oldu. O, kimsəni təkrar etmədi, 
ancaq özünü ifadə elədi. 
Kitabda qeyd olunur ki, Habil Əliyev təkcə muğam və xalq mahnılarımı-
zın mahir ifaçısı deyil, həm də gözəl, yaddaqalan mahnıların yaradıcısıdır. O, 
on beşdən artıq mahnının müəllifidir. Onun “Gülüm yatsın”, “Şəhla gözlüm”, 
“Vəfa”, “İlk məhəbbət”, “Güləsən gərək” və s. mahnıları ən görkəmli müğən-
nilərimizin ifasında eşidilmişdir və eşidilməkdədir. 

---

94
Kitabda  Habil  Əliyevin  pedaqoji  fəaliyyətinə  toxunulur  və  qeyd  olunur 
ki, sənətkar pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmasa da, özündən sonra gələn bir 
çox kamança ifaçılarının ustadıdır. Çünki Habil Əliyevin sənəti böyükdür və 
danılmazdır. 
Heydər  Əliyev  Fondu  Azərbaycan  musiqi  mədəniyyətinin  görkəmli  nü­
mayəndəsi Əlibaba Məmmədovun həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş musiqi 
albomu  hazırlamışdır.  Alboma  Azərbaycan  və  ingilis  dillərində  nəşr  edilən 
kitab  və  xanəndənin  xalq  mahnıları,  təsniflər  və  muğamlardan  ibarət  4  ədəd 
kompakt diski daxildir. Kitab Əlibaba Məmmədovun “Şöhrət” ordeni ilə təltif 
edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 4 
fevral 2000­ci il tarixli fərmanı ilə başlayır. İkinci səhifədə Ümummilli Lide-
rin  Əlibaba  Məmmədova  təbrik  məktubu  yer  almışdır.  Əlibaba  Məmmədovu 
70 illik yubileyi münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edən ulu öndər sənətkarın 
yaradıcılığına yüksək qiymət vermiş və yeni xanəndələr nəslinin yetişdirilməsi, 
muğam  ifaçılığı  məktəbinin  daha  da  inkişaf  etdirilməsi  yolunda  ona  uğurlar 
arzulamışdır. 
Kitab Əlibaba Məmmədovun Ümummilli Lider Heydər Əliyevlə, Prezident 
İlham Əliyevlə, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun və İSES-
CO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva ilə 
görüşlərini əks etdirən fotoşəkillərlə zəngindir. 
Kitabda  Əlibaba  Məmmədovun  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında  dolğun  in­
formasiya  verilmişdir.  Burada  göstərilir  ki,  sənətkarın  repertuarında  “Rast”, 
“Bayatı­Şiraz”, “Dəşti”, “Rahab”, “Çahargah”, “Hümayun” muğamları başlıca 
yer  tutmuşdur.  Qeyd  olunur  ki,  Əlibaba  Məmmədovun  yaratdığı  “Hümayun” 
xalq çalğı alətləri ansamblı zəngin, çoxçalarlı, rəngarəng repertuarı ilə xalqımı-
zın estetik zövqünün formalaşmasında öz müsbət rolunu oynamışdır. 
Kitabda Əlibaba Məmmədovun pedaqoji fəaliyyəti də işıqlandırılmışdır. 
Əlibaba  Məmmədov  xalqımızın  qarşısındakı  xidmətlərinə  görə  1963­cü 
ildə respublikanın əməkdar, 1989­cu ildə isə xalq artisti fəxri adına layiq görül-
müş, “SSRİ mədəniyyət əlaçısı” fəxri döş nişanı ilə təltif olunmuş, 1992­ci ildə 
Əlağa Vahidin əsərlərinə yazdığı mahnı və təsniflərə görə “Vahid” adına müka-
fata layiq görülmüşdür. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin 4 fevral 2000­ci 
il tarixli fərmanı ilə Əlibaba Məmmədov 70 illik yubileyində ölkənin “Şöhrət” 
ordeni ilə təltif edilmişdir. Əlibaba Məmmədov Azərbaycan Respublikası Pre-
zidentinin fərdi təqaüdçüsüdür.
Kitabda sənətkarın müxtəlif məclislərdə ifasının əks olunduğu şəkillər, tələ-
bələri, sənət yoldaşları, ailəsi ilə çəkdirdiyi şəkillər də yer almışdır.
Heydər  Əliyev  Fondu  dünya  şöhrətli  musiqiçi  Mstislav  Rostropoviçin  və 
xanımı, məşhur müğənni Qalina Vişnevskayanın ailə həyatı qurmalarının 50 il­
liyi – “Qızıl toy” münasibətilə musiqili albom hazırlamışdır. Nəfis şəkildə tər-

---

95
tib olunmuş kitab ingilis dilində olmaqla Maestro və xanımının həyat və yara-
dıcılığını əks etdirən fotoşəkillərlə zəngindir.
Kitabın ilk səhifəsində Mstislav Rostropoviçin və xanımı Qalina Vişnevs-
kayanın bir yerdə çəkdirdikləri fotoşəkil verilmiş və şəklin aşağısında bu söz-
lər yazılmışdır: “Qalina Vişnevskaya və Mstislav Rostropoviç 50 il bir yerdə 
yaşamışlar.  Vişnevskayanı  XX  əsrin  ən  böyük  qadını,  Rostropoviçi  müasir 
dövrümüzün böyük musiqiçisi adlandırırlar. Bu mənada onların 50 illik evlili-
yini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Güman ki, bu keçən əsrin, bəlkə də elə yaşa-
dığımız  əsrin  ən  böyük  sirlərindən  biridir.  Biz  bu  nikahın  uğurunun  səbəblə-
rini  araşdırmaq  fikrində  deyilik.  Amma  50  illik  bu  tarixin  bəzi  səhifələrini 
vərəqləməyə cəhd göstərəcəyik”.
Kitab Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun xoşməramlı sə­
firi  Mehriban  xanım  Əliyevanın  “Qalina  və  Slava”  adlı  yazısı  ilə  başlayır. 
Mehriban xanım Əliyeva yazıda sənətkarların həyatının müxtəlif məqamlarına 
toxunur və vurğulayır ki, 50 illik evlilik həyatı boyunca musiqi bir növ onların 
ayrılmaz ailə dostu idi. Uğurun ümumi bir düsturu yoxdur və ola da bilməz. 
Amma şübhəsiz, bu cütlük özlərinin düsturunu müəyyən etmişlər və bu düstur 
onların 50 il əvvəlki kimi parlaq olmalarına imkan verir.
Yazısının sonunda Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO­nun xoş-
məramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva qeyd edir ki, bu layihədə təqdim olun-
muş  musiqi  parçaları  və  onları  müşayiət  edən  fotoşəkillər  bu  tarixi  cütlüyün 
ecazkar dünyasına daxil olmağa imkan verir.
Kitabda Mstislav Rostropoviçin və Qalina Vişnevskayanın SSRİ vətəndaşlı-
ğından çıxarılması haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyyətinin qərarının əks 
olunduğu sənədin surəti, Mstislav Rostropoviçin “Pravda”, “İzvestiya”, “Lite-
raturnaya qazeta”, “Sovetskaya kultura” qəzetlərinin baş redaktorlarına məktu-
bunun surəti, Qalina Vişnevskaya və Mstislav Rostropoviçin L.İ.Brejnevə mək-
tubunun  surəti  əks  olunmuşdur.  Bundan  başqa  kitabda  sənətkarlara  müxtəlif 
vaxtlarda dövlət başçıları, görkəmli sənətkarlar tərəfindən ünvanlanmış təbrik 
məktublarının surətləri də yer almışdır. 
Kitabdakı  “Uşaqlıq”,  “Qalina  səhnədə”,  “Maestro”,  “Dostlarımız”,  “Slava 
Bakıda” və s. yazılarda sənətkarların həyat və yaradıcılığı haqqında geniş in­
formasiya verilmişdir.
Alboma Mstislav Rostropoviçin və xanımı Qalina Vişnevskayanın yaradıcılı-
ğını əhatə edən 8 ədəd CD, 3 ədəd DVD və 1 ədəd multimedia diski də daxildir.
Məqsədi  Prezident  Heydər  Əliyevin  zəngin  irsini  öyrənmək  və  təbliğ 
etməkdən,  onun  Azərbaycanın  sosial­iqtisadi,  mədəni  tərəqqisinə  yönəlmiş 
genişmiqyaslı  fəaliyyəti  barədə  gələcək  nəsillərdə,  qonaqlarda  əyani  təsəvvür 
yaratmaqdan,  Azərbaycan  mədəniyyətinin  və  ölkəmizin  tarixinin  geniş  təb-
liği ilə əlaqədar aparılan işlərə kömək göstərməkdən, dahi şəxsiyyətin müəllifi 
olduğu beynəlxalq layihələrin həyata keçirilməsini dəstəkləməkdən ibarət olan 

---

96
Heydər Əliyev Fondunun geniş fəaliyyətini əks etdirən “Heydər Əliyev Fondu” 
kitabı çapdan çıxmışdır. 
2005­ci  ildə  nəşr  olunmuş  kitab  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti, 
UNESCO­nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın giriş sözü ilə açı-
lır. Burada vurğulanır ki, ictimai təşkilat olan Fond qarşısına qoyduğu məqsəd 
və vəzifələrin əhəmiyyətinə, miqyasına görə ölkəmizdə analoqu olmayan yeni 
tipli bir qurumdur. 
Fondun  fəaliyyətə  başlamasının  bir  illiyi  münasibətilə  buraxılmış  kitab 
bir neçə bölmədən ibarətdir. “Vətənə, xalqa həsr edilən ömür” adlanan birinci 
bölmədə  dünya  şöhrətli  siyasi  xadimin  həyat  və  fəaliyyətindən,  respubli-
kamıza  rəhbərlik  etdiyi  uzun  illər  ərzində  gördüyü  misilsiz  işlərdən  yığcam 
şəkildə söhbət açılır. 
“Heydər  Əliyev  Fondunun  məqsədləri”,  “Heydər  Əliyev  Fondunun  fəaliy-
yəti – 2004­2005”, adlı bölmələrdə Heydər Əliyev Fondunun məqsədlərin-
dən,  fəaliyyətə  başladığı  vaxtdan  ötən  bir  ildə  həyata  keçirdiyi  layihələr-
dən bəhs olunur. 
“Xatirə  kitabını  vərəqlərkən...”  adlanan  sonuncu  bölmədə  Fondu  ziyarət 
edən qonaqların bir qisminin təəssüratları verilmişdir. Xatirə kitabı Azərbaycan 
Respublikası Prezidenti Cənab İlham Əliyevin Fondun təqdimat mərasimi günü 
– 2004­cü il mayın 10­da yazdığı sözlərlə açılır.
Heydər  Əliyev  Fondunun  təşəbbüsü  ilə Azərbaycan  muğamına  həsr  olun-
muş “Muğam ensiklopediyası” işıq üzü görmüşdür. İki cilddən ibarət olan bu 
ensiklopediya həm muğamla bağlı ətraflı məlumatları özündə cəmləşdirir, həm 
də Azərbaycan muğamlarını müxtəlif xanəndələrin ifasında təqdim edir. Kita-
bın redaksiya heyətinin sədri və baş redaktoru Mehriban xanım Əliyevadır. 
“Muğam  ensiklopediyası”  çap  nəşrində  böyük  həcmdə  informasiya, 
1300­ə yaxın məqalə – muğam sənətilə bağlı terminlərin şərhi, muğam ifaçı-
larının, bəstəkarların yaradıcılığı haqqında məlumatlar, antik dövrdən müasir 
dövrə kimi dünyanın böyük alimləri və onların musiqiyə, muğama həsr olun-
muş elmi əsərlərinə dair bilgilər, Azərbaycanın  və  xarici  ölkələrin  mədəniy-
yət xadimlərinin muğam haqqında fikirləri, bir sıra təşkilatlara – musiqi təhsili 
ocaqları, arxivlər, muzeylər, fondlar, musiqi kollektivləri ilə bağlı məlumat öz 
əksini tapmışdır.
Ensiklopediyanın tərtibində Azərbaycan Milli Ensiklopediyasından, Əfrasi-
yab Bədəlbəylinin “İzahlı­monoqrafik Musiqi lüğəti”ndən, “Üzeyir Hacıbəyli-
nin  Ensiklopediyası”ndan,  “Böyük  Musiqi  Ensiklopediyası”ndan,  A.Doljans-
kinin “Musiqi lüğəti”ndən və s. ensiklopedik nəşrlərdən, elmi tədqiqatlardan, 
şəxsi arxivlərdən istifadə olunmuşdur. 

---

97
Ensiklopediyanın sonunda ədəbiyyat siyahısı (biblioqrafiya və notoqrafiya) 
verilir, bu siyahıya Azərbaycan və xarici müəlliflərin tədqiqatları, şifahi ənənəli 
musiqi nümunələrinin not nəşrləri daxildir. 
“Muğam  ensiklopediyası”  layihəsi  çərçivəsində  “Azərbaycan  xanəndə­
ləri”  adlı  səs  yazılarının  kolleksiya  nəşri  həyata  keçirilmişdir.  Azərbaycanın 
görkəmli muğam ustadlarının Azərbaycan Dövlət Səsyazıları Arxivinin, Azər-
baycan  Respublikası  Dövlət  Televiziya  və  Radio  Verilişləri  Qapalı  Səhmdar 
Cəmiyyətinin Fondunda, Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyinin, 
Üzeyir  Hacıbəylinin  ev­muzeyinin  fondlarında,  şəxsi  arxivlərdə  (B.Mansuro-
vun, F.Şuşinskinin) saxlanılan səsləri ilə bağlı unikal fonomaterialların rəqəm-
sal formatda qorunması üçün onlar müasir texniki vasitələrin köməyi ilə bərpa 
olunmuş, səsdaşıyıcılarının bütün növlərində səs informasiyası yığılmışdır. 
“Muğam ensiklopediyası”nın “Azərbaycan xanəndələri” səs kolleksiyası 6 
albomdan: “Qarabağ xanəndələri”, “Muğam dəstgahları”, “Gənc xanəndələr”, 
“Ustad xanəndələr” (kişi və qadın xanəndələr) adlı 5  CD  albom və  “Muğam 
ensiklopediyası” elektron multimedia DVD nəşrindən ibarətdir. 
“Qarabağ  xanəndələri”  albomu  Qarabağ  muğam  ifaçılığı  məktəbinə  mən-
sub  görkəmli Azərbaycan  xanəndələrinin  səsyazılarını  əhatə  edir.  4  CD  disk-
dən (MP3 formatında) ibarət topluya XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən 
xanəndələrin  qrammofon  vallarında  qorunub  saxlanılan  ifaları  ilə  yanaşı,  bu 
məktəbin ənənələrini davam etdirən orta və gənc nəsil xanəndələrinin ifasında 
muğamlar, təsnif və xalq mahnıları daxil edilmişdir.
“Muğam dəstgahları” albomuna daxil olan 4 CD diskdə (MP3 formatında) 
Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqi xəzinəsinin inciləri olan bütün 
muğam dəstgahları, kiçik muğamlar, zərbi muğamlar, şikəstələr və onların rən-
garəng ifaçılıq variantları toplanmışdır. Görkəmli ustad xanəndələrin və müxtə-
lif  xalq  çalğı  alətləri  ansambllarının  ifasında  verilən  bu  səsyazıları  muğam 
sənətinin zəngin aləmini təcəssüm etdirir.
“Gənc xanəndələr” albomu 4 CD diskdən (MP3 formatında) ibarətdir. Bu­
rada Heydər Əliyev Fondu tərəfindən keçirilən muğam televiziya müsabiqələ-
rinin (2005, 2007) laureatlarının ifasında Azərbaycan muğam dəstgahları, kiçik 
muğamlar və zərbi muğamlar toplanmışdır. Muğam ansamblının müşayiəti ilə 
gənc xanəndələrin səsyazıları ustad xanəndələrin ənənələrinin davam olundu-
ğunu, muğam sənətinin müasir dövrdə inkişafını əks etdirir. 
“Ustad xanəndələr” albomu kişi və qadın xanəndələr adlı iki hissədən iba­
rətdir. “Ustad xanəndələr” albomunun kişi xanəndələr adlı hissəsinə 4 CD disk 
(MP3  formatında)  daxildir. Azərbaycan  muğam  sənətinin  inkişafında  mühüm 
əhəmiyyəti olan Qarabağ, Bakı, Şirvan və respublikanın digər bölgələrinin ifa-
çılıq məktəblərinin müxtəlif nəsillərinə mənsub kişi xanəndələrin yaradıcılığını 

---

98
əks etdirən səsyazılarında muğam dəstgahları, kiçik muğamlar, zərbi muğam-
lar, şikəstələrlə yanaşı, təsniflər və xalq mahnıları öz əksini tapmışdır. 
“Ustad xanəndələr” albomunun qadın xanəndələr adlı hissəsi də 4 CD disk­
dən  (MP3  formatında)  ibarətdir.  Burada  ilk  dəfə  olaraq, Azərbaycan  muğam 
sənətinin  inkişafında  mühüm  rol  oynayan  qadın  xanəndələrin  yaradıcılığını 
əks etdirən səsyazıları toplanmışdır. Onların ifasında xüsusi məlahətlə səslənən 
muğam dəstgahları, kiçik muğamlar, zərbi muğamlar, şikəstələrlə yanaşı, təsnif-
lər və xalq mahnıları zəngin muğam irsinin gözəl və rəngarəng nümunələridir. 
Ümumilikdə bu albomlara daxil olan 20 CD disk (MP3 formatda) XX əsrin 
əvvəllərindən  başlayaraq  XXI  əsrin  əvvəllərinə  kimi  bir  əsrlik  dövrün  səsya-
zılarını  özündə  cəmləşdirir.  Burada Azərbaycan  muğam  sənətinin  inkişafında 
böyük xidmətləri olan görkəmli xanəndələrin, respublikanın müxtəlif bölgələ-
rinə aid muğam ifaçılıq məktəblərinin nümayəndələrinin – ustadların və gənc 
xanəndələrin  ifasında  muğam  dəstgahları,  kiçik  muğamlar,  zərbi  muğamlar, 
şikəstələr, təsniflər və xalq mahnıları öz əksini tapmışdır. 
“Muğam ensiklopediyası” elektron multimedia DVD nəşri isə şifahi ənənəli 
professional musiqiyə dair geniş bilgilər verən maraqlı mənbədir. Elektron nəş-
rin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, buradakı hər bir terminin izahı çoxtə-
bəqəli  olub,  digər  səhifələrlə  əlaqələnir,  həmçinin,  həmin  sözü  daha  ətraflı 
şəkildə  izah  etmək  üçün  foto,  audio,  video  materiallardan,  musiqişünasların 
səslənən mühazirələrindən, not nümunələrindən istifadə olunur, təqdim olunan 
şərhlər canlandırılır. 
“Muğam ensiklopediyası” layihəsinin işıq üzü görməsi dünya musiqi xə zi­
nəsini  zənginləşdirəcək  mədəni  hadisə  kimi  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu 
layihə  “Bəşər  mədəniyyətinin  şah  əsərləri”ndən  biri  olan Azərbaycan  muğa-
mını  dünyanın  bütün  muğamsevərlərinə  çatdıraraq,  muğamı  öyrənmək,  bu 
sənətin dərin sirlərini əxz etmək istəyən hər bir kəs üçün böyük və ecazkar bir 
dünya, möhtəşəm muğam dünyası haqqında təsəvvür yaradır. 
2008­ci il sentyabrın 17­də “Gülüstan” sarayında Heydər Əliyev Fondunun 
“Üzeyir dünyası” layihəsinin təqdimatı olmuşdur.
Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixində xüsusi yeri olan, müasir Azər-
baycan professional musiqi sənətinin və milli operanın banisi Üzeyir Hacıbəy-
liyə  həsr  olunmuş  “Üzeyir  dünyası”  layihəsinə  “Ömür  salnaməsi”,  “Üzeyir 
Hacibəyli ensiklopediyası”, “Bədii və publisistik əsərləri” kitabları, “Leyli və 
Məcnun”, “Koroğlu”, “O olmasın, bu olsun” operaları və musiqili komediyala-
rının klavir, libretto və CD­ləri daxildir.
“Ömür salnaməsi” kitabı Qulam Məmmədlinin Üzeyir Hacıbəylinin həyat 
və  yaradıcılığından  bəhs  edən  kitabı  əsasında  hazırlanmışdır.  Nəşrin  birinci 
hissəsində Üzeyir bəyin maraqlı həyatı və çoxsahəli yaradıcılığı konkret fakt-
larla işıqlandırılmışdır. Burada 60 illik dövrdə müxtəlif qəzet və jurnallardan, 

---

99
kitablardan,  arxiv  materiallarından  götürülmüş  faktlar  və  sənədlərdə  Üze-
yir Hacıbəylinin əsərləri, bu əsərlər barədə fikir və rəylər öz əksini tapmış-
dır. İkinci hissədə dahi bəstəkarın əsərləri və onun haqqında yazılan müxtəlif 
materiallar toplanmış, indiyədək üzeyirşünaslığa dair nəşr olunmuş əsərlərin 
tam biblioqrafiyası verilmişdir.
Kitaba  ön  sözü  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  və 
İSESCO­nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əli-
yeva yazmışdır.
“Bədii  və  publisistik  əsərləri”  kitabında  Üzeyir  Hacıbəylinin  operaları, 
musiqili komediyaları, satirik hekayələri, səhnəcikləri, felyetonları və məqalələri 
toplanmışdır. 
Heydər  Əliyev  Fondu  Qala Arxeoloji­Etnoqrafik  Muzey  Kompleksi  haq­
qında buklet nəşr etmişdir.
Bukletdə dünyanın və Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri 
Abşeron yarımadasının şimal­şərqində yerləşən Qala kəndi və 2008­ci ildə Hey-
dər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO­nun  və  İSESCO­nun  xoşməramlı 
səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü və rəhbər-
liyi ilə Qala Tarix­Etnoqrafiya Qoruğunun ərazisində açıq səma altında yaradılan 
Qala Arxeoloji­Etnoqrafik Muzey Kompleksi haqqında məlumat ve rilir. 
Qeyd olunur ki, kompleksin ərazisində Abşeron yarımadasında aşkar edil-
miş arxeoloji, memarlıq abidələri toplanılıb və bərpa olunub. Bu ərazidə e.ə. 
III­II minilliklərə aid kurqanlar, yaşayış və digər memarlıq abidələri ilk görü-
nüşündə olduğu kimi qurulub. 
Muzey  Kompleksi  qədim  və  orta  əsrlərdən  üzü  bəri  sakinlərin  məişəti, 
təsərrüfatı, sənətkarlıqları haqqında ətraflı məlumat almağa imkan verir. 
Bu  layihə Azərbaycanın  tarixi  keçmişinin  qorunub  saxlanması  ilə  yanaşı, 
ölkəmizdə turizmin inkişafına xidmət edəcəkdir.
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas alim 
və pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Mir Cəlal­
100” fotoalbomu nəşr edilmişdir. Kitabın ilk səhifəsində filologiya elmləri dok-
toru, professor Nərgiz xanım Paşayevanın Mir Cəlal Paşayev dünyası, görkəmli 
alimin həyat və yaradıcılığı haqqındakı düşüncələri yer almışdır. Nərgiz xanım 
Paşayevanın da qeyd etdiyi kimi “Bu kitabda gedənlərlə qalanlar bir məkanda 
və zamanda fotoşəkillərdə əks edilmişlər”. 
Kitab  görkəmli  yazıçı,  ədəbiyyatşünas  alim  və  pedaqoq  Mir  Cəlal  Paşa-
yevin  həyat  və  yaradıcılığının  müxtəlif  dövrlərini  əks  etdirən  fotoşəkillər, 
müxtəlif  tədbirlərdə,  mərasimlərdə,  ailə  üzvləri  və  dostları  ilə  çəkdirdiyi 
şəkilllərlə zəngindir.
Kitabın  tərtibçisi  Moskva  Dövlət  Universitetinin  Bakı  filialının  rektoru, 
filologiya elmləri doktoru, professor Nərgiz Paşayevadır. 

---

100
Heydər Əliyev Fondu Şərq ölkələrinin bir çoxunda tanınan və məşhur olan 
“Qabusnamə” kitabını rus dilində nəşr etmişdir. 
Tərbiyə  və  etikanın  vacib  məsələlərini  əhatə  edən  kitab  yüzilliklər  boyu 
müdrik məsləhətləri ilə aktuallığını qoruyub saxlamışdır. 1082­1083­cü illərdə 
Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yerləşən  Gilan  dövlətinin  padşahı  Keykavus 
tərəfindən yazılmış “Qabusnamə” orta əsrlərdə hökmdarların, din xadimlərinin, 
elm adamlarının, müəllimlərin masaüstü kitabı olmuşdur. Həmin dövrdə hər bir 
savadlı və mədəni insanın ailəsində qorunub saxlanılan kitab gənc nəslin tər-
biyəsində mühüm rol oynamış, nəsildən­nəsilə ötürülən mənəviyyat qaynağı və 
əxlaq dərsliyi kimi qiymətləndirilmişdir. 
Rus oxucusuna təqdim olunan “Qabusnamə” Şərq və onunla qırılmaz tel-
lərlə  bağlı  olan  Azərbaycan  mədəniyyəti,  tarixi,  fəlsəfəsi  haqqında  təsəvvür 
yaratmağa imkan yaradır. Rəngli illüstrasiya və nəfis tərtibatlı kitab 1000 nüsxə 
tirajla nəşr olunmuşdur. 
Azərbaycan muğam sənətinin qorunmasına və inkişafına xüsusi diqqət və 
qayğı göstərən Heydər Əliyev Fondu xalq artisti, professor Canəli Əkbərovun 
70 illik yubileyi münasibətilə xanəndənin musiqi albomunu nəşr etdirmişdir. 
Azərbaycan  musiqi  ifaçılığı  məktəbinin  görkəmli  nümayəndəsi  Canəli 
Əkbərovun  həyat  və  yaradıcılığına  həsr  olunmuş  albom  yüksək  poliqra-
fik  səviyyədə  və  nəfis  şəkildə  hazırlanmışdır.  Musiqi  albomu  kitab  və  dörd 
kompakt  diskdən  ibarətdir.  Kitabda  ustad  xanəndənin  uşaqlıq  və  gənclik 
illərindən,  zəngin  və  unudulmaz  hadisələrlə  yadda  qalan  yaradıcılıq  yolun-
dan söhbət açılır. Eyni zamanda sənətkarın müxtəlif məclislərdə ifasının əks 
olunduğu şəkillər, tələbələri, sənət yoldaşları, ailəsi ilə çəkdirdiyi şəkillər də 
kitabda yer almışdır.
Nəşrdəki  kompakt  disklərdə  cəmlənmiş  musiqi  nümunələri  sənət  hesabatı 
kimi  xanəndənin  yaradıcılıq  yolunu  əks  etdirir.  Burada  xanəndənin  ifasında 
“Zabul­segah”, “Mahur­hindi” muğam dəsgahları, “Dügah”, “Şahnaz” muğam-
ları, “Simayi­şəms”, “Mənsuriyyə” zərb muğamları, “Qarabağ” şikəstəsi və xalq 
mahnıları toplanmışdır. 
Azərbaycan  mədəniyyətinin  inkişafına  xüsusi  diqqət  və  qayğı  göstərən 
Heydər Əliyev Fondu xalq artisti Ağaxan Abdullayevin anadan olmasının 60 
illik yubileyi münasibətilə xanəndənin musiqi albomunu nəşr etmişdir. 
Alboma  Azərbaycan  və  ingilis  dillərində,  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  və 
nəfis tərtibatda hazırlanmış, xanəndənin həyat və yaradıcılığını ətraflı əks etdirən 
kitab və üç kompakt disk daxildir. 
Kitabda xanəndənin uşaqlıq və gənclik illərindən, muğam dünyası ilə ilkin 
tanışlığın  ömürlük  məhəbbət  tarixçəsindən  söhbət  açılır.  Böyük  vurğunluqla 
dinlədiyi  ustad  sənətkarların  aşıladığı  muğam  sevgisi  vaxtilə  gənc Ağaxanın 
həyatında böyük rol oynamışdır. Peşəkar sənətə yönələn yol A.Zeynallı adına 

---

101
Musiqi  Məktəbindən,  ustadların  unudulmaz  dərslərindən  keçmişdir. Azərbay-
can muğamının bənzərsiz gözəlliyi ömür boyu onu öz cazibəsində saxlamışdır. 
Kitabda sənətkarın müxtəlif məclislərdə ifasının əks olunduğu şəkillər, tələ-
bələri, sənət yoldaşları, ailəsi ilə çəkdirdiyi şəkillər də yer almışdır.
Alboma  daxil  olan  kompakt  disklərdə  toplanmış  musiqi  nümunələri  sənət 
hesabatı kimi xanəndənin yaradıcılıq yolunu əks etdirir. Burada xanəndənin ifa-
sında “Rast” dəstgahı, “Bayatı­kürd”, “Zabul segah”, “Rahab”, “Bayatı­Qacar” 
muğamları, “Humayun” təsnifi və xalq mahnıları yer almışdır. 
Heydər Əliyev Fondu dünya şöhrətli mütəfəkkir, ensiklopedik biliyə malik 
görkəmli  Azərbaycan  alimi  Məhəmməd  Nəsirəddin  Tusinin  “Əxlaqi­Nasiri” 
kitabını latın qrafikası ilə yenidən nəşr etmişdir. 
Böyük elmi miras qoyub getmiş alimin irsinin dərindən öyrənilməsi, əsər-
lərinin nəşri ulu öndər Heydər Əliyevin daim diqqət mərkəzində idi. Mütəfək-
kir alimin anadan olmasının 800 illik yubileyi ərəfəsində Ümummilli Lider 13 
iyun 2000­ci il tarixli fərmanı ilə yubileyin dövlət səviyyəsində qeyd olunması 
ilə yanaşı, onun çoxşaxəli yaradıcılığının hərtərəfli tədqiqini vacib məsələlər-
dən biri kimi qeyd etmişdi.
Əsrlər boyu Orta və Yaxın Şərqdə mənəviyyat və əxlaq qaynağı hesab olu-
nan  “Əxlaqi­Nasiri”  kitabında  Məhəmməd  Nəsirəddin  Tusinin  insan,  ailə,  cə­
miyyət, əxlaq, din, ictimai münasibətlər barədə dolğun təsəvvürləri, etik­fəlsəfi 
fikirləri yer almışdır. Əsərin tərcüməsində müəllifin yazı ruhu mümkün qədər 
qorunub saxlanmışdır.
Nəfis  tərtibatla,  rəngarəng  miniatürlərlə  nəşr  olunmuş  bu  kitab  oxuculara 
Nəsirəddin  Tusi  dühasını  tanıtmaqla  yanaşı,  həm  də  müasir  cəmiyyət  həya-
tında  aktuallığını  itirməyən  mövzulara  diqqət  çəkmək  baxımından  müstəsna 
əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan mətbəxi dünyanın ən zəngin, ən qədim və dadlı mətbəxlərindən 
biridir.
Bu  yalnız  xörəklər  və  onların  hazırlanma  texnikası  ilə  bağlı  deyil.  Milli 
kim liyimizin  əsasını  təşkil  edən  tarix,  fəlsəfə,  qidalanma,  pəhriz  və  ziyafət 
ənənələri,  fiziologiya,  gigiyena,  etika,  estetika,  poeziya  və  digər  çoxsaylı  as­
pektləri ahəngdar formada ehtiva edən Azərbaycan mətbəxi ölkənin çoxəsrlik 
mədəniyyətinin ayrılmaz parçasıdır. 
Azərbaycan mətbəxi müasir Azərbaycan Respublikası, Cənubi Azərbaycan 
(hazırda  İranın  şimal  əyalətləri),  İrəvan  xanlığı,  Zəngəzur  və  Göyçə  (hazırkı 
Ermənistan),  Borçalı  (Gürcüstan),  Dərbənd  (Dağıstan  Muxtar  Respublikası) 
və bölgənin digər ərazilərində yaşamış əcdadlarımız tərəfindən minilliklər bo­
yunca formalaşdırılmışdır. 

---

102

---

103

---

104

---

105

---

106

---

107