HÜSEYNQULU SARABSKİ
(20.3.1879 - 16.2.1945)
Görkəmli teatr xadimi, aktyor, rejissor və pedaqoq olub. Milli operamızın, aktyorluq
sənətinin yaradıcılarından biridir. Lirik tenor səsi olub və milli muğamlarımızın hamısını məharətlə
ifa edib. Tarın ən zil pərdələrində də mürəkkəb muğam guşələrini sərbəst, xoş avazla, məftunedici
nıəlahətlə oxuya bilib.
Əsil soyadı Rzayev olan Hüseynqulu Məlik oğlu Bakıdakı İçərişəhərin Yeddilər
məhəlləsində doğulub. Babası Hacı Rza və atası Məlik gəmi kapitanı olublar. El arasında kapitana
pişkah deyirdilər. Hüseynqulunun atası İrana, Hacıtərxana, Xəzər sahilindəki müxtəlif şəhərlərə
səfərlərə çıxırdı. Onun gətirdiyi qazanc ailənin gündəlik güzəranına güclə çatırdı. 1881-ci ildə atası
Türküstanda dəmir yol çəkilişinə inşaat materialı apararkən gəmi bütün heyəti və yükü ilə sulara
qərq olub. Anası ikinci ərə gedəndən sonra Hüseynqulunun qara günləri başlayıb.
Hüseynqulu Sarabskinin tərbiyəsi ilə əsasən anası Cəvahir xanım məşğul olub və oğluna ilk
təhsili də verməyə səy göstərib. Əvvəlcə İçərişəhərdəki Şah məscidinin yanında, 9 saylı evdə
yaşayan Anaqızdan ibtidai dini təhsil alıb, sonra bu işi Məsməxanımın yanında davam etdirib.
Ancaq mollalığa meyili olmayan Hüseynqulu çərəkəni başa vura bilməyib. Atalığı onu üstüörtülü
bazarda papaqçı Babanın yanına şəyirdliyə verib. Sonra o, bənna yanında şəyird durub, ona
palçıqdaşıyan olub. Bir müddət isə ağ daş yonana şəyirdlik edib.
Yaxşı səsi, məlahətli avazı olduğuna görə məhərrəmlik təziyələrində mərsiyələr deyir, şəbih
tamaşalarında iştirak edirdi.
1897-ci ildə Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin açdırdığı kursda rus dilində
oxuyub və gələn il Həbib bəy Mahmudbəyovun məktəbinin ikinci sinifinə qəbul olunub. Məktəbdə
oxuya-oxuya daş anbarlarına marka vuran işləyib və ayda 15 manat zəhməthaqqı alıb. Müəyyən
müddət "Paşa Dadaşov" gəmisində bəhriyyə (matros) işləyib, Ağ şəhərdə elektrik stansiyasında
mühəndis köməkçisi kimi çalışıb. Onu teatra həvəskar aktyorlar Murad Muradov və Mehdi bəy
Cabbarlinski cəlb ediblər.
Hüseynqulu Sarabski (Rzayev) səhnəyə ilk dəfə 1902-ci ildə, iyul ayının 1-də çrxıb. Nəriman
Nərimanovun "Nadanlıq" dramının tamaşasında Rəsul rolu gələcəyin qüdrətli sənətkarının ilk səhnə
obrazı olub. "Müsəlman dram cəmiyyət"ində aktyorluq edib. "Şirkət" adlanan və türk sözü qadağan
olunduğuna görə müsəlman sözü ilə əvəz olunmuş dram dəstəsi iki-üç ayda bir yerə cəm olub
tamaşalar oynayardı. Hüseynqulu Sarabski 1906-cı ildən 1919-cu ilin payızına qədər "Müsəlman
dram cəmiyyəti"ndə, "Nicat", "Səfa" mədəni-maarif cəmiyyətlərinin dram dəstələrində, özüünün
təşkil etdiyi "Müsəlman opera truppası"nda, "Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyov qardaşlarının
müdiriyyəti"ndə, Abbasmirzə Şərifzadənin rəhbərliyində "Müsəlman artistləri ittifaqı"nda
aktyorluq və rejissorluq edib. 1919-cu ilin 24 oktyabrında bugünkü Akademik Milli Dram Teatrı
"Hökumət Türk Teatrosu" adı ilə fəaliyyətə başlayanda Hüseynqulu Sarabski onun truppasının
aparıcı aktyorlarından olub. 1925-ci ilin avqustunda opera truppası Akademik teatrın
nəzdindən ayrılaraq "Rus operası" adlanan kollektivin nəzdinə keçib və həmin dəstənin
öncüllərindən biri Hüseynqulu Sarabski olub. Sonralar "Rus operası" Azərbaycan Dövlət Opera və
Balet Teatrı adlandı və Sarabski ömrünün sonuna qədər həmin sənət məbədinin ən qabaqcıl
aktyorlarından oldu.
Üzeyir bəy Hacıbəyovun milli operamızın təməl daşı olan "Leyli və Məcnun" əsərində
Məcnunun ilk və ən görkəmli ifaçısıdır. O, bu rolda 400 dəfədən artıq çıxış edib. Özü həm dram
əsərlərinə, həm də opera və operettalara dəfələrlə quruluşlar verib. Məcnun roluna Üzeyir bəyin
tövsiyəsi ilə çağırılıb. Dahi bəstəkar onu Henrix Heynenin "Əl Mənsur" dramının tamaşasında Ərəb
rolunda "Hicaz" muğamı üstündə oxuyanda görüb bəyənmişdi.
Milli opera sənətimizin, xüsusən onun ifaçılıq məktəbinin formalaşmasında Hüseynqulu
Sarabskinin xidmətləri misilsizdir. O, həmçinin dramaturgiya ilə də məşğul olmuşdur. 1906-cı ildən
başlayaraq yazdığı "Cəhalət", "Axtaran tapar", "Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına" pyesləri
müxtəlif teatr dəstələrində tamaşaya qoyulub.
Hüseynqulu Sarabskinin hazırladığı tamaşalar, oynadığı opera və dramatik rollar bütün
Qafqazda, İranda, Orta Asiyada, Volqa çayı boyundakı türkdilli şəhərlərdə böyük şöhrət qazanmışdı.
Bu dahi sənətkarın yaradıcılığının əsasən dörd qolunu nəzərə çatdırmaq istəyirəm. O, Üzeyir
bəy Hacıbəyovun və Zülfüqar bəy Hacıbəyovun bütün operalarına və operettalarına müxtəlif illərdə
quruluşlar verib.
Oynadığı əsas dramatik rollar: Dursunəli ("Dursunəli və Ballıbadı", Sultanməcid Qənizadə),
Məstəli şah, Əsgər bəy ("Müsyö Cordan və dərviş Məstəli şah" və "Hacı Qara", Mirzə Fətəli
Axundzadə), Əl Mənsur ("Əl Mənsur", Henrix Heyne), Fərhad və Zöhhak ("Dəmirçi Gavə",
Şəmsəddin Sami), Hacı Qəmbər və Əşrəf bəy, Fəxrəddin ("Hacı Qəmbər" və "Müsibəti-Fəxrəddin",
Nəcəf bəy Vəzirov), Qurban, Nəcəf bəy, Cəfərqulu xan, Fərhad ("Pəri cadu", "Dağılan tifaq", "Ağa
Məhəmməd şah Qacar" və "Bəxtsiz cavan", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), Lyapkin-Tyapkin və
Şpekin ("Müfəttiş", Nikolay Qoqol), Montano və Yaqo ("Otello", Vilyam Şekspir), Ağacavad və
Qulu, Nadir şah və Şah Təhmas ("Şamdan bəy" və "Nadir şah", Nəriman Nərimanov), Şveytser
("Qaçaqlar", Fridrix Şiller), Dərviş ("Əmir Əbül Üla", Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfət),
Zəvvar ("Səid ibn Bəqqas", Mirzə Məmməd Axundzadə).
Hüseynqulu Sarabski dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Rüstəm və Söhrab" (12 noyabr 1909)
operasının "Arşın mal alan" operettasının (25 oktyabr 1913) ilk quruluşçu rejissoru olub. Həmçinin
Üzeyir bəy və Zülfüqar bəy Hacıbəyovların bütün müsiqi əsərlərinə Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda
dəfələrlə quruluşlar verib. "Hacıbəyov qardaşlarının müdriyyəti" truppasında tamaşaya hazırlanmış
və Mayılov Teatrında göstərilən Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" operasının birinci tamaşası 7
mart 1919-cu ildə bəstəkarın və Hüseynqulu Sarabskinin benefisinə oynanılıb.
Hüseynqulu Sarabski əsasən Bakıda, həmçinin Tiflis, İrəvan, Dərbənd, Batum qastrollarında
"Ölülər" (Cəlil Məmmədquluzadə), "Əl Mənsur" (Henrix Heyne), "Napoleon muharibəsi və yaxud
Moskva yanğını" (Baxmetov), "Yezid ibn Müaviyyə" (Mehdi bəy Hacınski), "Əmir Əbül Üla"
(Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfət), "Cəhalət" (Hüseynqulu Sarabski), "Pəri cadu"
(Əbdurrəhimbəy Haqverdiyev), "Xan-xan" (Haşım bəy Vəzirov), "Dilin bəlası" ("Şamdan bəy",
Nəriman Nərimanov), "Molla Nəsrəddin" (Qulamrza Şərifzadə), "Xor-xor", "Axşam səbri xeyir
olar" (Soltanməcid Qənizadə) tamaşalarına quruluşlar verib. "Ölülər", "Napoleon müharibəsi" və
"Pəri cadu" onun ən bitkin quruluşları saylır.
Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" (Məcnun. Bu rolu ilk dəfə 12 yanvar 1908-ci
ildə, Tağıyev teatrının binasında, Hüseyn Ərəblinskinin quruluşunda oynayıb), "Rüstəm və Söhrab"
(Rüstəm), "Şah Abbas və Xurşid banu" (Şah Abbas), "Əsli və Kərəm" (Kərəm), "Şeyx Sənan" (Şeyx
Sənan), "Ər və arvad" (Mərcan bəy), "Məşədi İbad" (Sərvər), "Arşın mal alan" (Əsgər), Zülfüqar
bəy Hacıbəyovun "Aşıq Qərib" (Aşıq Qəpib), "Evliykən subay" (Orduxan bəy), "Əlli yaşında
cavan" (Xosrov və Muxtar bəy), Müslüm bəy Maqomayevin "Şah İsmayıl" (Şah İsmayıl), mətni
Hacıbaba Şərifovun və musiqi tərtibatı David Slavinskinin "Mehr və Mah" (Mehr) opera və
operettalarının ən müxtəlif quruluşlarında əsas partiyaları ifa edib.
1932-ci ildən 1945-ci ilədək Azərbaycan Dövlət konservatoriyasında, Asəf Zeynallı adına
Bakı Musiqi Məktəbində muğam sənətindən dərs deyib, Hüseynağa Hacıbababəyov, Məmmədtağı
Bağırov, Əlövsət Sadıqov kimi müğənni aktyorları Məcnun və Kərəm rollarına hazırlayıb. 1917-ci
ildə Bakıda "Film" aksioner cəmiyyətinin çəkdiyi "Arşın mal alan" filmində Əsgər rolunu oynayıb,
"Səbuhi" filmində Aşıq roluna çəkilib.
Hüseynqulu Sarabski Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (1926) və xalq artisti
(1932) fəxri adları ilə təltif olunub.
Məzarı Bakıdakı Fəxri xiyabandadır.
|