BAKI TÜRK İŞÇİ TEATRI
Bu teatrın adı özünün on iki illik yaradıcılıq dövründə üç dəfə dəyişib. Teatr ayrı-ayrı illərdə
aşağıdakı müxtəlif adlarla fəaliyyət göstərib:
Bakı Azad Türk Tənqid və Təbliğ Teatrı (1921 - 1925, may);
Bakıı Türk İşçi və Kəndli Teatrı (1925 - 1927, aprel);
Bakı Türk İşçi Teatrı (1927 - 1932, 28 dekabr).
Teatr Azərbaycanda sovet quruluşunun siyasi və ictimai-sosial ideyalarını təbliğ etmək
məqsədilə Xalq komissarları Şurasının qərarı ilə yaradılıb. Əvvəlcə 16 nəfərdən ibarət komissiya
müəyyən edilib. Münsiflər heyəti Akademik Milli Dram Teatrının aktyor truppasının
sənətkarlarından Mirzağa Əliyevi, Hacıağa Abbasovu, Əhməd Qəmərlini, Mirmahmud
Kazımovskini, Rüstəm Kazımovu, Sidqi Ruhullanı (rejissor kimi) və bu kimi şöhrətli aktyorları təzə
kollektivə dəvət edib.
Teatr açılış üçün birpərdəli "Çərxi fələk" (Süleyman Sani Axundov), "Sabotajçılar"
(Məmməd Səid Ordubadi), "Yazıya pozu yoxdur" (Abdulla Şaiq) pyeslərini tamaşaya hazırlayıb. İlk
tamaşa 1921-ci il noyabr ayının 13-də, indiki Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının binasında
göstərilib. Tamaşaların arasında konfransye funksiyasını icra edən Mirzağa Əliyev və Hacıağa
Abbasov satirik kupletlər və ictimai-sosial mahiyyətli, məişət mövzulu meyxanalar söyləyiblər.
Üç il teatr həmin prinsiplə tamaşalar göstərib. Bu məqsədlə teatr Əliağa Vahid, Məmməd
Səid Ordubadi, Cəfər Cabbarlı ilə və satirik şeirlər yazan digər müəlliflərlə sıx yaradıcılıq əlaqəsi
yaradıb.
Teatr ictimaiyyəti arasında, ayrı-ayrı mətbuat səhifələrində yeni kollektivin adı "Hökumət
Türk Tənqid və Təbliğ Teatrosu", "Tənqid və Təbliğ Teatrı", "Satiragit" kimi də deyilib. Hətta
aparıcı aktyorlar Mirzağa və Hacıağanın şərəfinə "Hacımirzə" teatrı da adlanıb.
Tənqid və Təbliğ Teatrının çağırış mahnısı olub. Hər gün pərdə "Satiragit ayinədir açmağa
xalqın gözünü, görəcəkdir baxsa bu ayinədə hər kəs özünü" misraları ilə başlayan mahnının
təranələri altında açılıb. Həmin çağırış-leytınotivin sözlərini Əliağa Vahid yazıb.
Öz tamaşaçılarının əsasən teatra təzə ayaq açan fəhlə və kəndlilərdən (Bakının kəndlərindən
teatra böyük axın vardı) ibarət olduğunu nəzərə alan kollektiv ifadə vasitələrində sadəliyə,
salondakılarla qarşılıqlı dialoqa can atırdı.
Tamaşalarda istifadə edilən asma pərdələr, salonda və foyedə qurulmuş dayaqlı lövhələr sırf
təbliğat funksiyası daşıyırdı. Həmin lövhə və pərdələrin üzərinə müxtəlif çağırışlı Şüarlar, plakatlar
bəndlənirdi. Kupletlər son dərəcə aktual, bədii cəhətdən bitkin, mövzu-problematika sarıdan əhatəli
olurdu. Müəlliflər çalışırdılar ki, tənqidin ünvanı aydın oldu-ğu kimi, dili də sadə tamaşaçılar üçün
tez anlaşılsın, asan qavranılsın. Əliağa Vahidin və Cəfər Cabbarlının gündəlik məişət
məsələlərindən, xüsusilə kommunal, ticarət, nəqliyyat xidmətlərindəki qüsur və bərbadlıqlardan
bəhs edən meyxanaları, satirik kupletləri təsirli, effektli olurdu. Mövhumatın, nadanlığın, məişət
pozğunluğunun ifşasına xüsusi tamaşalar həsr edilirdi.
Aktual mövzu, ideoloji təbliğat baxımından pyes qıtlığı ilə üzləşən teatr Rusiyanın müxtəlif
şəhərlərindəki eyni tipli teatrların repertuarlarındakı məsxərələri, sketçləri, məzhəkə-vodevilləri
azərbaycancaya təbdil edib oynayırdı. Həmin tamaşalarda dövlətin ideoloji çağırışları, günün aktual
siyasi, ictimai, sosial problemləri qabarıq nəzərə çarpdırılırdı.
Fəaliyyətinin ikinci ilində teatrın hazırladığı üç-dörd yeni tamaşanın bir gündə oynanılması
dövrə (siki, silsilə) adlanırdı. Dövrələr sıra ardıcılhğı ilə nömrələnirdi. Bəzən bir döv-rənin hansısa
tamaşası əvvəllər oynanılan digər dövrənin müəyyən səhnə əsəri ilə əvəz edilirdi.
Tədricən Tənqid və Təbliğ Teatrı forma və üslub xüsusiyyətlərini, estetik qayəsini, mövzu
dairəsini, yaradıcılğının ideoloji mahiyyətini, siyasi platformasını dərindən mənimsəyən müəllifləri
öz ətrafında sıx birləşdirdi. Hətta teatrın aktyorları Mirzağa Əliyev, Hacıağa Abbasov, Əhməd
Anatollu, Əhməd Qəmərli, Mirmahmud Kazımovski də kiçik pyeslər yazırdılar.
1922 - 1925-ci illərdə yüzdən çox səhnə əsəri hazırlayan teatrın oynadığı səhnə əsərləri
arasında Abbas Səhhətin "Tağı və Nağı", Səməd Mənsurun "Aktyor", "Dərviş", "Cinayət", Hacıağa
Abbasovun "Ağa Məhəmməd Şah Qacar Qarabağda və yaxud Molla Pənah Vaqif", "Sabirin
məhkəməsi", "Rur macərası", "İnqilab şərarələri", Mirzağa Əliyevin "Vəzirin gözləri", "Vaqonda",
"Qısqanclıq", "Məşədi evlənir", Əhməd Qəmərlinin "Toy", "Arşın mah", "Uşaq duası", Süleyman
Sani Axundovun "Şahsənəm və Gülpəri", "İki yol", "Şeytan", "Mərc", Cəlil Məmmədquluzadənin
"Kamança", "Konsulun arvadı", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Məşədi Qulam", "Qırmızı qarı",
"Vaveyla", Mürşüd (Balaqardaş) Səttaroğlunun "Dəmiryol qurdları", Məmməd Səid Ordubadinin
"İşsizlər", "Şamaxı-vağzal", Hacıbaba Nəzərlinin "Cənnət", Mirmahmud Kazımovskinin "Molla
Cəbi", Məmmədsadıq Əfəndiyevin "Parisdə Məşədi İbadın toyu", Seyid Hüseynin "Savab", təbdil
olunmuş "Qırmızı xoruz", "Dərə xəlvət, tülkü bəy", "Qırıq ayna" dramlarının tamaşaları daha
maraqla qarşılanıb.
Oynanılan tamaşalara səhnə quruluşlarını David Qutman, Sidqi Ruhulla, Ələkbər Süheyli,
Yevgeni Muromski veriblər. Əzim Əzimzadə səhnə tərtibatı ilə bağlı ilk illər teatrda rəssam işləyib.
* * *
1925-ci ilin ikinci yarısında yeni teatr mövsümünə başlayan kollektivin adı afişalarda belə
yazılıb: Türk İşçi və Kəndli Teatrı. Teatr bu adla iki il çalışıb. Təbii ki, dəyişən təkcə teatrın adı yox,
həm də ictimai-siyasi platformasının məzmun və mahiyyəti olub. Teatr Bakının kəndlərində
fəaliyyətini genişləndirib və respublikanın rayonlarına qastrollara çıxıb. Bununla əlaqədar olaraq
teatr yeni repertuar siyasəti qurmağa başlayıb. Sənət ocağının nəzdində "Satira teatrı" təşkil edilib və
onun repertuarı Tənqid və Təbliğ Teatrının oynadığı satirik pyeslər və o xarakterli satirik məsxərələr
əsa-sında qurulub.
Türk İşçi və kəndli Teatrının ikiillik repertuarında tərcümə və təbdil (bəzən iqtibas) əsərləri
üstünlük təşkil edib. Bu baxımdan Luis Sinkierin romanı üzrə işlənmiş "Yüz faiz", Aleksey
Tolstoyun "Romanovlar sülaləsinin son günləri" (Pavel Şeqolyovun səhnələşdirməsində), Vasili
Şkvarkinin "Casus" ("Dıqayevin işi"), Viktor Marqaretin "Fahişə", Boris Romaşovun "Puç kömbə",
Yurinin "Şöhrət silahları", Vladimir Bill-Beloserkovskinin "Tufan", Nikolay Lernerin "Birinci
Nikolay" ("Dekabristlər" adı ilə), Aleksandr Ostrovskinin "Gəlir yeri" pyeslərinin tamaşaları teatrın
repertuarında əsas yer tutub.
İdeoloji təbliğata aludəçilik teatrı müəyyən məqamlarda ciddi yaradıcılıq axtarışlarından
uzaqlaşdırırdı. Bununla belə, gənc kollektiv Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", "Anamın kitabı",
Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah", Mirzə Sadıqovun "Üç il" əsərləri
ilə özünün üslub, forma və janr axtarışlarımn dairəsmi genişləndirməyə çalışırdı.
* * *
Teatr özünün daha parlaq və daha mürəkkəb yaradıcılıq məramnaməsini, estetik ifadə
vasitələrini, poetika göstəricilərinin başlıca məziyyətlərini parlaq şəkildə Türk İşçi Teatrı (Bakı Türk
İşçi Teatrosu) adlandığı dövrdə göstərib. Həmin illərdə teatrda Aleksandr İvanov, Rza Darabh,
İsmayıl Hüseynov, Arseni Ridel, Daniyal Vəkilov, Kələntər, Həbib İsınayılov kimi rejissorlar
müxtəlif janrlarda əsasən uğurlu, həm də uğursuz tamaşa hazırlayıblar. Gənc sənətkarlardan rəssam
Rüstəm Mustafayev milli səhnəqrafiyamızın inkişafında, bəstəkar Asəf Zeynalh tamaşaya musiqi
tərtibatının verilməsi ənənəsinin yaranmasında möhtəşəm sənət nümunələri yaradıblar.
Beş il ərzində İşçi Teatrının repertuarında tərcümə əsərlərindən Boris Lavernyovun "Üsyan",
Pavel Romanovun "Zəlzələ", Yucin O'Nilin "Çinarlar altında məhəbbət" ("Qarağaclar altında
məhəbbət"), Biçer Stounun "Tom dayının koması", Viktor Hüqonun "Paris Notrdam kilsəsi"
("Müqəddəs Məryəm məbədi"), Vladimir kirşonun "Qızıl trenlər", "Kü1əklər şəhəri", Fyodor
Pavlovun "Çin tanrısı" ("Tunc büt"), Jan Batist Molyerin "Cancur Səməd" ("Məcburi kəbin"),
"Mıqqı Kərim" ("Vasvası xəstə"), Əbdülhəq Hamidin "Hind qızı", Sergey Palivanovun "İşarə",
Anatoli Qlebovun "İnqa" ("İncə" adı ilə), Aleksandr Şirvanzadənin "Morqanın qohumu", Yuri
Yankovskinin "Qəzəb", Nikolay Poqodinin "Balta haqqında poema" pyeslərinin tamaşaları mühüm
yer tutublar.
Milli dramaturgiya nümunələrindən Cəfər Cabbarlının "Sevil" (ilk tamaşası 11 fevral 1931-ci
ildə oynanılıb), Hacıbaba Nəzərlinin və Süleyman Rüstəmin "Yanğın", Süleyman Rüstəmin "Qana
qan", Hacıbaba Nəzərlinin "Yollar", Əbdübağı Fövzinin "Gizli əl", Seyid Hüseynin "Kölgə"
pyesləri, təzə quruluşlarda "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası, "Anamın kitabı"
dramı tamaşaya hazırlanıb.
Teatrın "Paris Notrdam kilsəsi", "Anamın kitabı", "Hind qızı", "Cancur Səməd", "Müsyö
Jordan və dərviş Məstəli şah", "Sevil" tamaşaları sənət ocağının tarixində aktyor ifaları baxımından
xüsusi yer tutur. "Sevil"i tamaşaya David Qutman və Daniyal Vəkilov hazırlamışdılar. Əsas rolları
Milli Dram Teatrından dəvət olunmuş Ülvi Rəcəb (Balaş) və Mərziyə Davudova (Sevil) oynayıblar.
Ağasadıq Gəraybəyli və Fatma Qədri onlara dublyor verilib.
"Hind qızı"nda Kazım Ziya (Rayçaran), Fatma Qədri (Süruci), "Cancur Səməd"də İsmayıl
Talıblı (Abbasəli), Ağahüseyn Cavadov (Səlim), "Paris Notrdam kilsəsi"ndə Fatma Qədri
(Esıneralda), İsmayıl Talıblı (Qvazimoda), "Anamın kitabı"nda Ağasadıq Gəraybəyli (Rüstəm bəy),
Natalya Lizma (Zəhra bəyim ana), Kazım Ziya (Səməd Vahid), "Müsyö Jordan"da Əmir Dadaşlı
(Müsyö Jordan), Əhməd Səfayi (Qulaməli) yüksək sənət nailiyyətləri qazanıblar.
Fəaliyyət dövründə teatr Tiflisdə və İrəvanda uzunmüddətli qastrol səfərlərində olub. MDT-
nm aktyorları Möhsün Sənani, Abbasmirzə Şərifzadə teatrın müxtəlif tamaşalarında iştirak ediblər.
1931-ci il aprel ayının 18-də və 19-da Bakı Türk İşçi teatrının 10 illiyi Opera və Balet
Teatrının binasında qeyd edilib. Təntənədə "Qana qan" tamaşası göstərilib. Kollektivin aktyorları
Ağahüseyn Cavadova və Rüstəm Kazımova Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti fəxri adı
verilib.
1932-ci il dekabr ayının 28-də Bakı Türk İşçi Teatrının Gəncə şəhərinə köçürülməsi barədə
mətbuatda hökümətin qərarı çap olunub. Bu qərar Bakı teatr mühitinə ağır zərbə vurdu. 1933-cü il
yanvar ayının 4-də və 5-də kollektiv bütün yaradıcı və texniki heyətlə Gəncəyə köçüb. Burada Cəfər
Cabbarlı adına Dövlət Dram teatrı adı ilə bu gün də fəaliyyət göstərir.
İşçi Teatrı Gəncəyə köçürüləndə onun truppasında Kazım Ziya, Fatma Qədri, Məxfurə
Yermaıcolova, Əjdər Sultanov, Ağahüseyn Cavadov, İsmayıl Talıblı, Ələnbər Seyfi, Mustafa
Sərkarlı, Rüstəm Kazımov, Ələsgər Ələkbərov, Ağasadıq Gəraybəyli, Əhməd Səfayi, Əhməd
Salahlı, Əmir Dadaşlı, Sadıq Həsənzadə (Həsənqara), İbrahim Hüseynov (Şünasi), Rəmziyyə
Veysəlova, İsmayıl Əfəndiyev kimi şöhrətli və təcrübəli aktyorlar, istedadlı gənclər vardı.
Azərbaycan səhnə sənətinin fəxri və qüdrətli rejissorlarından sayılan Ədil İsgəndərovun, Mehdi
Məmmədovun, şöhrətli aktrisalar Əzizə Məmmədovanın, Sona Hacryevanın sənət yollarının ilk
illəri bu kollektivlə bağlıdır.
Üç adla fəaliyyət göstərmiş teatr milli səhnə sənətimizin inkişafında müəyyən faydalı
yaradıcılıq nailiyyətləri qazana bilib.
Dostları ilə paylaş: |